Poniżej prezentujemy wizualizację rudzkiego wirydarza.
Najedź myszką na roślinę by wyświetlić jej nazwę. Kliknij w roślinę żeby wyświetlić informacje na jej temat.
Ze względu na historyczne pochodzenie wirydarza, sięgające średniowiecznych jeszcze czasów, przy kompozycji zieleni wykorzystano wzorce wirydarzy zachowanych szczątkowo w klasztorach polskich oraz europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem danych dotyczących Morimondu, jako macierzystego dla rudzkiego klasztoru. Wirydarze średniowieczne stanowiły szczególną formę ogrodu zamkniętego tzw. Hortus conclusus. Były to przestrzenie otoczone murami lub krużgankami o kompozycji centralnej, ściśle geometrycznej. W centrum tego niewielkiego ogrodu znajdowała się na ogół studnia lub fontanna. Wokół niej zakładano kwaterowy ogród o regularnym narysie, obsadzony krzewami (ze względu na niewielkie rozmiary rzadziej drzewami) oraz roślinami wieloletnimi.
Pomiędzy kwaterami pozostawiano wąskie ścieżki. Zarówno kwatery jak i dzielące je alejki dawały się wpisać w „figury doskonałe” – okrąg, kwadrat, trójkąt. Taki, służący kontemplacji ogród, w sposób symboliczny obrazował wszechświat, a jego umiarowe formy miały przypominać o doskonałości boskiego planu. Aby sycić wszystkie zmysły często forma widokowa była wzbogacona o zapachową i ogrody te pełniły jednocześnie funkcję herbarium.
Jakkolwiek otaczające wirydarz budynki zostały w znacznym stopniu przekształcone to jednak nadal jego wielkość, forma (niemal kwadratu), oraz usytuowanie w stosunku do pozostałych budowli zespołu, przypomina o jego pierwotnej funkcji. Zgodnie z „Koncepcją programową uprawy Ogrodu Rajskiego w dawnym wirydarzu klasztornym” projektowej jest układ kwater wzorowany na znanych wirydarzach klasztornych, z symetrycznymi, zbliżonymi w narysie do kwadratów polami, wykorzystując istniejącą w centrum kompozycji misę fontanny. Każda kwatera została zakomponowana indywidualnie. Kwatery usytuowane po przekątnej mają podobny, choć nie identyczny układ wewnętrzny, co podkreśla harmonię i umiarowość całości. W każdej został określony punkt centralny, będący jednocześnie dominantą wysokościową w postaci niewielkiego drzewka lub krzewu. Kolejne „obwódki roślinne”, aż do zewnętrznej zaprojektowano z roślin o coraz niższej wysokości docelowej. Całość kompozycji odwiedziono żywopłotem z bukszpanu wieczniezielonego, którego krzewy będą prowadzone w formie geometrycznej na wysokość ok. 50 cm. Bordiura ta podkreśla kształt wirydarza, jednocześnie przesłaniając tzw. „pas technologiczny”.
Ze względu na kontemplacyjny charakter wirydarza poszczególne kwatery otrzymały odmienną wartość znaczeniową. Zgodnie ze średniowieczną doktryną filozoficzną odwiedzający wirydarz będą mieć możliwość zarazem duchowego i fizykalnego „dotknięcia” świata Pisma Świętego. Kolejne kwatery oglądane w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, od wejścia mają odzwierciedlać kolejno:
Centrum kwatery zajmuje jabłoń ozdobna ‘John Downie’ reprezentująca drzewo życia (drzewo wiadomości dobrego i złego. Wokół miłek alpejski, mak (symbol Ewy), dwie odmiany tulipanów (symbol Ewy) oraz dwie odmiany szałwii ogrodowej. Kolejną, niższą gupę tworzą miodunka pstra (z powodu dwubarwności liści zwana „Adam i Ewa”) oraz kolejna odmiana szałwii. Zewnętrzna obwódkę tworzą przywrotnik ostroklapowy, goździk siny, poziomki (symbol szczęścia w rajskim ogrodzie na ziemi), i przebiśnieg (kwiat pociechy dla wygnanych z raju).
W centrum cyprysik Lawsona wyobrażający drzewo cyprysowe (jako jedno z najtrwalszych posłużyło Noemu do budowy arki). Drzewko flankowane jest z trzech stron przez ostrokrzewy Messerwy i karbowanolistne (symbole Mojżesza Prawodawcy i krzewu gorejącego). Pomiędzy nimi grupy jeżówki purpurowej. Koleją obwódkę tworzą dwie odmiany krwawnika oraz dwie odmiany dyptamu jesionolistnego (ponownie symbol krzewu gorejącego). Zewnętrzną bordiurę tworzą niskie lebiodki pospolite i kocimiętki.
W centrum klon palmowy (symbol ucieczki do Egiptu). Wokół grupy irysa syberyjskiego (niewinność Marii, opatrunki na poranioną duszę) i lilie (symbol niewinności, czystości i niepokalanego poczęcia), przywrotnik ostroklapowy (jak w sektorze Edenu), goździk siny (kwiat poświęcony Marii). Zewnętrzna bordiurę tworzą dębik ośmiopłatkowy (piękno i wdzięk Marii) oraz dwie odmiany pierwiosnka (świece Marii). Kompozycję uzupełniono pachnącymi ziołami o właściwościach leczniczych.
W centrum migdałowiec trójklapowy (symbol Chrystusa, drzewa krzyża jako drzewa życia i zmartwychwstania), flankowany przez trzy krzewy laurowiśni, upostaciowującej laur (symbol zwycięstwa nad śmiercią). Pomiędzy nimi dwie odmiany serduszki okazałej (serce Jezusa). Koleją obwódkę tworzą bodziszek korzeniasty, mak (symbol męki Chrystusa) oraz dwie odmiany szałwii (jak w sektorze Starego Testamentu). Zewnętrzną bordiurę tworzą stokrotki ogrodowe (symbol niewinności Chrystusa i odrodzenia), firletki chalcedońskie i dwie odmiany sasanek (symbole różnych aspektów męki Chrystusa).
Rośliny starano się dobrać w taki sposób, aby zapewnić kwitnienie od czerwca do września. Drzewa, krzewy i najwyższe byliny usytuowano najdalej od alejek, najniższe w ich pobliżu. W niektórych przypadkach są to rośliny nie tylko kwitnące, ale również wydzielające ziołowe aromaty tak, aby uzyskać efekt maksymalnie przypominający pierwowzór historyczny. Na alejkach będzie usytuowanych kilka ławek.
„W dniach Wielkiego Postu od rana do końca godziny trzeciej niech poświęcą czas czytaniu, a następnie do końca godziny dziesiątej wykonują powierzoną im pracę. W tych dniach Postu każdy otrzyma z biblioteki jedną książkę, którą powinien przeczytać od pierwszej do ostatniej strony w całości. Książki te trzeba rozdać na początku Wielkiego Postu.”
(48 rozdział Reguły Św. Benedykta)
Pięknym, kontemplacyjnym miejscem jest cysterski ogród klasztorny – wirydarz. Słońce oświetla zieloną murawę w środku ogrodu, liście roślin szeleszczą w podmuchach wiatru, cicho pluszcze woda w fontannie.
„W takim miejscu sam chętnie byłbym mnichem”, rozbrzmiewa głos z grupy odwiedzającej klasztor.
Obserwując w tak pięknym dniu spokojne życie zakonników w sercu tego starego klasztoru, odciętego od reszty świata, łatwiej wyobrazić sobie życie w raju.
Coś jednak jest nie tak: wirydarz ten nie do końca odpowiada powszechnie przyjętym wyobrażeniom o typowym ogrodzie klasztornym.
Ta czworokątna murawa niewiele ma wspólnego z okazałymi ogrodami w wielu klasztorach włoskich i francuskich. Na trawie otoczonej niskimi krzewami znajdują się studnia, jedno drzewo i więcej nic. Żadnych kolorowych kwiatów, żadnych ozdobnych ogródków z artystycznie przyciętym bukszpanowym żywopłotem, nie widać również żadnych użytkowych ogrodów ziołowo-leczniczych.
Po dłuższej obserwacji ogrodu nasuwają się pytania:
W jaki sposób użytkowany jest ten ogród, do czego służą krużganki otaczające ogród z czterech stron?
W jednym z klasztorów cysterskich zachodniej Europy na małej ściennej konsoli znajdujemy pierwszą odpowiedź: pomiędzy sękatymi drzewami siedzi, wykuty w kamieniu, brodaty mnich i czyta grubą księgę. Ta wiekowa figurka opowiada nam,w jaki sposób mnisi spędzali większą część dnia w klasztorze, w czasie, kiedy nie byli zajęci pracą fizyczną: mianowicie czytali!
Reguła św. Benedykta przewiduje każdego dnia czas na indiwidualną lekturę. W niedzielę czas poświęcony czytaniu był nieco dłuższy, gdyż odpadały wówczas prace wykonywane w dni robocze. Na czas postu reguła przewidywała jeszcze bardziej rozszerzony czas lektury. Tzw. Lectio divina była dla Św. Benedykta, a tym samym dla przebiegu dnia Cystersów znaczącym uzupełnieniem modlitw tzw. Liturgii Godzin.
Zakonnicy i zakonnice oddawali się lekturze szczególnie chętnie w krużganku z widokiem na ogród. Z tego punktu widzenia wirydarz był przede wszystkim miejscem do czytania, ogrodem – czytelnią. Książki, otrzymywali mnisi od bibliotekarza z położonej w krużganku biblioteczki, tzw. armarium. Armarium w Rudach – podobnie jak w innych klasztorach średniowiecznych – znajdowało się pomiędzy pomieszczeniem kapituły i kościołem, z dojściem od strony krużganków. W byłym klasztorze cysterskim Wienhausen w Lüneburger Heide zachowały się specjalne ławki dla czytelników w krużganku spełniającego funkcję czytelni. Pochłonięci lekturą zakonnicy faworyzowali w zimie zapewne miejsca nasłonecznione. W regionach północnych krużganek położony był najczęściej od strony południowej kościoła, chociaż zdarzały się również wyjątki. W każdym razie, zapewniał on lepsze światło oraz więcej świeżego powietrza w porównaniu z mrocznymi, nieogrzewanymi pomieszczeniami wewnątrz klasztoru, niedostatecznie oświetlonymi lampą olejną lub płomieniem świecy.
Krużganek, – po łacinie claustrum – „otoczone, objęte, zamknięte”. Od tego słowa wywodzi się „klauzura” jako część klasztoru, do której dostęp mają tylko członkowie wspólnoty zakonnej. Krużganek był nie tylko miejscem faworyzowanym przez czytelnikow, lecz również pewnym rodzajem skrzyżowania codziennych dróg braci zakonnych. Jednakże jego forma i znaczenie z krzyżem Chrystusa ma niewiele wspólnego. Krużganki są raczej rodzajem połączenia pomiędzy poszczególnymi budynkami klasztornymi, ustawionymi wzdłuż krużganków jak np. refektarz (sala jadalna), dormitorium (sypialnia), izba w której się mnisi ogrzewali oraz kapitularz – sala zebrań kapituły. Stąd brały początek świąteczne procesje, stąd prowadziła również droga braci zakonnych z dormitorium do kościoła, miejsca nocnych modlitw tzw. godzinek.
W czasie wykopalisk archeologicznych w Yorkshire znaleziono w krużgankach klasztornych guziki, igły i naparstek, co oznacza, że wykonywano tam drobne prace ręczne jak np. szycie.
Pisarze przenosili ze skryptorium do krużganków świeżo zapisane karty pergaminu, żeby je tam wysuszyć, często również poświęcali się swojej pracy na lepiej oświetlonym dziedzińcu. Z relacji mnicha cysterskiego Bernardina Schellenbergera wynika, że zakonnicy raz w roku zwolnieni byli z przysięgi milczenia na rzecz tzw. „rekreacji”. W tym celu spotykali się w krużgankach, gdzie mieli możliwość wymiany poglądów, swobodnych rozmów i spacerów w ogrodzie. Pewna stara fotografia z południowo-afrykańskiego klasztoru Cystersów Marianhill pokazuje zakonników i nowicjuszy w krużganku ich klasztoru zagłębionych w rozmowy i dyskusje.
Otoczony krużgankami, kwadratowy lub prostokątny ogród, nazywany bywa również ogrodem klasztornym lub quadrum. Jak wspomniano w poprzednim rozdziale, w ogrodzie znajdowała się często studnia, zajmująca jedną stronę ogrodu, czasem zadaszona pawilonem, albo będąca jego centralnym punktem. Quadrum jest ogrodem położonym w samym wnętrzu klasztoru i tym samym sercem każdego benedyktyńskiego i cysterskiego kompleksu budynków klasztornych. Cystersi zakładali klasztory jako alternatywę do zniewolonego grzechem świata poza ich murami. Napełnieni optymizmem i radością próbowali żyć tak, jakby Królestwo Boże było już wśród nich. Mieli nadzieję, że przez ich tryb życia doświadczają przedwczesnego raju i „Niebieskiej Jerozolimy”. Takie wyobrażenie pomagało im walczyć z ulotnością, przemijaniem i doczesnością oraz wymaganiami i ograniczeniami, które na tym świecie przynosiło życie.
Dając wyraz swym wysokim achitektonicznym wymaganiom, Cystersi tworzyli wewnątrz klasztorów zazębiające się wzajemnie symboliczne obrazy raju i „Niebieskiej Jerozolimy”: ogród pierwotnej niewinności, – opisywany na pierwszych stronach biblii, otoczony miastem odkupionych – przedstawiony w Objawieniu św. Jana – Apokalipsie.
Kościół, sypialnie, jadalnia, pokoje do pracy, sale zebrań oplatające krużganki symbolizują miasto. Pośrodku znajdują się dwa ogrody w jednym: – paradisus claustralis – klasztorny raj – oraz hortus conclusus – ogród zamknięty jako alegoria ziemskiego i rajskiego ogrodu. W idealnym wypadku centralnym punktem kompozycji była studnia lub wodotrysk. Zgodnie z Biblią, w samym środku raju wypływała życiodajna rzeka, która swymi odnogami symbolicznie dzieliła ogród na cztery części i nawadniała go.
Ze względów praktycznych w wielu klasztorach jak np. w Eberbach i Maulbronn pomysłowi rzemieślnicy nie osadzali studni w samym środku, aby wygodniej można było z niej korzystać np. w czasie niepogody.
W Maulbronn ogród otoczony jest rynnami, do których ścieka deszczówka z dachów. Pod krużgankami przebiegały rury, służące do dopływu i odpływu wody bieżącej, należące do wielu różnych systemów wodno-kanalizacyjnych, które w razie potrzeby odkopywano i naprawiano.
Tytuł ten nasuwa następne pytanie, a mianowicie, w jaki sposób i jakimi roślinami był faktycznie obsadzony ten klasztorny rajski ogród?
Pomijając jego znaczenie ideologiczne i alegoryczne, był on w średniowieczu raczej rodzajem dziedzińca mieszczącego studnię lub wodotrysk, niż typowym ogrodem z bujną roślinnością. Na próżno szukalibyśmy tam okazałych kompozycji roślinnych i kwiatów. Tego typu przepiękne, ozdobne ogrody powstały znacznie później.
Pełne licznych objaśnień plany średniowiecznych ogrodów z Sankt Gallen i Christchurch nie dostarczają nam niestety wyczerpujących informacji na temat występującej w nich roślinności.
W samym środku wirydarza w St. Gallen na przykład, rosła otoczona symetrycznymi ścieżkami roślina nazwana „savina”. Saviną nazywano wówczas rodzaj trującego jałowca, prastarą roślinę uprawną o właściwościach profilaktycznych i leczniczych, której gałęzie chętnie używano w niedzielę palmową do dekoracji kościołów.
Cechą charakterystyczną tego typu ogrodów było również to, że stało tam nie więcej jak jedno drzewo. Wiadomo również, że w angielskich klasztorach quadrum obsiane było głównie trawą.
Pisarka francuska Christine des Pisan opisując około 1400 roku klasztor Dominikanek w Poissy zauważyła, że trawnik w klasztorze był zawsze starannie wypielęgnowany. Regularnie strzyżony, nawet w lecie cieszył oczy soczystą zielenią. Nie kwiaty, lecz pieknie wypielęgnowana murawa była faktycznie sensacją w takim ogrodzie. Regularna pielęgnacja trawnika była ważną częścią prac klasztornych ogrodników.
Specjalista d.s. ogrodów Albertus Magnus poświęcił trawie spory rozdział w swym traktacie o roślinach, w którym pisze, iż łatwiej byłoby mu zrezygnować z owoców w ogrodzie, niż przez nie zniszczyć wypielęgnowaną murawę.
Francuski mnich i biskup z Grenoble, Hugo von Foulloy, w XII w. zauważył, iż trawnik w centrum klasztornego ogrodu jest odświeżającym balsamem dla oczu, zaś podziwiając go, po krótkim czasie powraca chęć ponownego zagłębienia się w nauce.
Wartości wizualne i rekreacyjne tych zielonych połaci były wysoko cenione już w XII i XIII w. Dla pogrążonych w studiach i lekturze mnichów widok zielonej trawy był chwilą duchowego odprężenia i inspiracji, dlatego też kolor ten odgrywa ważną rolę w symbolice i estetycznej ocenie kontemplacyjnych ogrodów.
Dla papieża Innocentego III (ok.1200) zieleń symbolizowała miłosierdzie i nadzieję. Teolog Hugo von St. Victor wygłaszał pochwałę zieleni jako najpiękniejszego koloru, jako symbolu wiosny i przyszłego zmartwychwstania. Wiosna, urodzajność, budzące się życie i zmartwychwstanie to pojęcia bliżej charakteryzujące ogród, znajdujący się w centralnym punkcie klasztoru.
Ogród kontemplacyjny w Eberbach z jego zieloną, skąpaną w słońcu murawą, samotnym drzewem i szemrząca studnią, widoczną spod cieni krużganków, którego kolory i odgłosy w ciszy letniego popołudnia szczególnie dobitnie działają na wyobraźnię i dają obraz atmosfery średniowiecznego wirydarza.
Wykuty w kamieniu, pochłoniety lekturą mnich na konsoli krużganka we wspomnianym klasztorze w Eberbach jest pod tym względem zarówno obrazem czytelnika tamtych czasów jak i wspomnieniem dawnych pustelników będących pierwowzorem Cystersów oraz wskazówką, że poprzez lectio divina – codzienną lekturę w klasztornym raju można się zbliżyć o krok do raju niebieskiego.
Pomijając takie cenne wartości jak wyżej wymieniony kamienny mnich, klasztor Eberbach jest bardzo skromnie wyposażony. Cystersi XII-tego wieku nie akceptowali w zasadzie zdobień w architekturze klasztornej. Postawa ta była zapewne odpowiedzią na okazałe rzeźby i obrazy zdobiące krużganki w francuskich klasztorach w Vezelay lub Moissac, które do dzisiaj można tam podziwiać.
Św. Bernard z Clairvaux w swoim słynnym kazaniu przeciwko zalewie klasztorów sztuką wizualną pisze:
„Wszędzie widać taką różnorodność dziwacznych form, że bardziej pociąga nas czytanie marmurów niż pisma świętego. Czas spędzamy podziwiając kolejne rzeźby zamiast medytować o przykazaniach boskich. O Panie, jeżeli już nie wstydzimy się tej dziecinady, czyż nie bolą nas przynajmniej wydatki na nie?”
Św. Bernard uważał zatem, że zarówno tworzenie, jak i oglądanie tego typu dzieł sztuki jest stratą czasu i pieniędzy. Cystersi winni szukać wiedzy w książkach, a nie oglądając obrazy. Proste, skromne krużganki z Eberbach czy z Rud zapewne bardziej odpowiadałyby wyobrażeniom Bernarda, bo nawet wspomniany wizerunek kamiennego mnicha powstał dopiero po jego śmierci w XIV w.
Możemy jednak zaobserwować, że już w ciągu XIII w. elementy zdobnicze nieprzerwanie zakradają się do surowej architektury klasztorów, zdobywając na nowo swoje dawne miejsca na konsolach, głowicach i zwornikach. W XII w. portale i głowice kolumn w kościołach i klasztorach cysterskich zdobione były najwyżej wzorami geometrycznymi lub stylizowanymi ornamentami roślinnymi. Począwszy od XIII w. realistyczne bujne motywy roślinne wzbogacały sztukę i architekturę klasztorów cysterskich.
Nowe trendy rzeźbiarskie w francuskiej sztuce sakralnej pod koniec XIII w. dotarły wkrótce również do niemieckich kościołów i klasztorów. Widocznie nie uwłaczały te nowe elementy zdobnicze powadze cysterskiej religijności. Tak więc, mnisi z Maulbronn zlecili przyozdobienie zworników i głowic kolumn w krużgankach kamiennymi winoroślami, różami i innymi roślinami, które wyglądały jak żywe. Wykute w kamieniu rośliny były jakby przedłużeniem zielonej murawy klasztornego ogrodu, a także kamiennym i wiecznie kwitnącym jej uzupełnieniem. Szczególnie w czasie ponurych, zimowych dni przypominały o wiośnie, lecie a nawet o raju.
Rzeźbiarze przedstawiali ponadto przede wszystkim rośliny, które miały duże znaczenie dla symboliki chrześcijańskiej. To bogactwo symboli zobrazowanych roślin było właśnie powodem zastosowania tego rodzaju motywów dekoracyjnych w klasztorze Cystersów w Maulbronn. W zachodnim jego skrzydle znajdziemy obok liści i owoców jaskra, dębu i bylicy również głowice ozdobione kamiennymi różami i winoroślami. Zza gęstwiny winorośli uśmiecha się do nas nieco skryty na głowicy kolumny, mały, rozpoznawalny po tonsurze, wesoły mnich, który siedząc na wywróconej koszce, trzyma w ręku olbrzymią kiść winogron. Wiemy, że wino odgrywało zarówno w gospodarstwie klasztoru jak i w życiu powszednim Cystersów ważna rolę. Wino należy ponadto do najważniejszych symboli chrześcijańskiej alegorii, jako krew Chrystusa, który ofiarował się na krzyżu, ale również jako symbol nadzieji na zbawienie. Dlatego też rzeźby i obrazy przedstawiające winorośle, liście i winogrona są znaczącą częścią składową sztuki średniowiecznej i mają też swoje uzasadnienie bytu w nieco krytycznie nastawionych klasztorach cysterskich. Nie w każdym jednak przypadku powołanie się na alegorię eucharystii ma tu swoje uzasadnienie. Rzeźbiarz osadził nagiego zakonnika w bujnym lesie winorośli z ogromnymi kiściami owoców, w krainie zdającą się mlekiem i miodem płynąć. Patrząc na ten relief doznaje się wrażenia rozrzutności i dostatku, uciechy i rozkoszy. Takiej obfitości owoców, wina i miodu nie oczekuje się w ścisłej klausurze klasztoru cysterskiego. Być może jednak rzeźby na kolumnie odnoszą się do pokarmu duchowego i oczekiwania niebieskiego raju? Albo są one dowcipną aluzją do surowego życia codziennego braci zakonnych? Nie znając jednak autora płaskorzeźby ani żadnych zapisków Cystersów na ten temat, nie możemy niestety odpowiedzieć na to pytanie.
Poważną przestrogą jest natomiast rzeźba na zworniku sklepienia w kapitularzu w Maulbronn. Przedstawia ona anioła pośród winorośli, który na swym rogu oznajmia nadejście Sądu Ostatecznego.
W ewangelii św. Jana (15, 5-6) Jezus mówi:
„Ja jestem krzewem winnym, wy – latoroślami. Kto trwa we Mnie, a Ja w nim, ten przynosi owoc obfity, ponieważ beze Mnie nic nie możecie uczynić. Ten, kto we Mnie nie trwa, zostanie wyrzucony jak winna latorośl i uschnie. I zbiera się ją, i wrzuca do ognia, i płonie.”
Postać anioła wśród winorośli napomina zakonników w kapitularzu, żeby prowadzili owocne życie naśladując Jezusa, by w dniu sądu ostatecznego nie narazić się na ogień piekielny.
W cysterskiej sztuce średniowiecza motyw winorośli spotykany jest wszędzie: w architekturze, rzeźbie, malarstwie witrażowym. Wyjątkowe w tym kontekście są witraże z kościoła klasztoru Cystersów w Altenburgu, znajdujące się obecnie w Heskim Muzeum Państwowym w Darmstadt. Powstałe ok. 1270 roku przedstawiają one w realistyczny sposób krzew winny pełen liści i owoców w charakterystycznej dla Cystersów szarej tonacji.
Tak jak winorośl przyporządkowana jest Jezusowi, tak róże na przyległych głowicach kolumnady krużganku w Maulbronn przyporządkowane są Jego Matce Maryi.
Róże są podobnie jak winogrona wszechobecne w sztuce średniowiecza. W Maulbronn znajdziemy kwitnące róże na zwornikach sklepienia i na wielu głowicach kolumn w krużgankach. Nie jest to jednak zaskakujące, biorąc pod uwagę, że wszystkie kościoły przy klasztorach cysterskich poświęcone były Maryi Dziewicy. Kościół taki bez obrazu Matki Boskiej był nie do pomyślenia, gdyż w XII wieku wykazywano szczególną dbałość o rozwój misterium maryjnego. Róża w ogrodzie jest obrazem i symbolem maryjnego wdzięku, czystości, miłości i doznanego przez nią cierpienia.
Wielu średniowiecznych autorów porównywało Maryję nie tylko do pojedynczej latorośli, ale do całego ogrodu. Ten szczególny rodzaj ogrodu maryjnego określany był jako hortus conclusus – ogród zamknięty. Pojęcie to zaczerpnięte z Biblii z „Pieśni nad pieśniami” miało decydujący wpływ na średniowieczną sztukę ikonograficzną.
Autor listów z Clairvaux cytował również ten tekst dla podkreślenia szczególnie pozytywnej, jak ją nazywał „rajskiej” atmosfery w swoim klasztorze. Św. Bernard z Clairvaux poświęcił „Pieśni nad pieśniami” liczne kazania, w których opisywana oblubienica była na przemian duszą, Kościołem, Matką Boską, czasem wszystkim naraz.
W „Pieśni nad pieśniami”(4, 12 -15) czytamy:
Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, oblubienico,
ogrodem zamkniętym, źródłem zapieczętowanym.
Pędy twe – granatów gaj,
z owocem wybornym kwiaty henny i nardu:
nard i szafran, wonna trzcina i cynamon,
i wszelkie drzewa żywiczne,
mirra i aloes, i wszystkie najprzedniejsze balsamy.
[Tyś] źródłem mego ogrodu, zdrojem wód żywych
spływających z Libanu.
Artyści średniowieczni przechwycili z Biblii obrazy: zapieczętowanego źródła, zamkniętego ogrodu, fascynującego zapachu i czarujących kwiatów w ogrodzie do swoich licznych wierszy, pieśni i wspaniałych obrazów na cześć Matki Boskiej. W nich znaczącą rolę odgrywały również pojęcia: wysokich murów ogrodu, kolorowych, kwitnących łąk, źródeł i zdrojów. Tak np. obraz nieznanego mistrza z północnej Nadrenii przedstawia Maryję z Dzieciątkiem w towarzystwie Świętych i Aniołów pośrodku rajskiego ogrodu, otoczonego wysokimi murami. Oczywiście nie brakuje tu ani źródła, ani krzewu różanego rosnącego niedaleko muru pod drzewem wiśniowym. Ciernie i czerwone płatki róż są alegorią bólu i cierpienia, które musiała znieść Maryja.
Trzecia zwrotka starej pieśni maryjnej brzmi następująco:
„Maryjo, Ty jesteś czułością
Ty jesteś ogrodem różanym
Bóg sam go ozdobił Tym,
któregoś Ty urodziła
Kyrie elejson”.
Jako Pani rajskiego ogrodu była Maryja jednocześnie nową Ewą, zmazującą grzech pierworodny pierwszych ludzi, tak jak Jezus nazywany był nowym Adamem. Przypominają o tym leżące na stoliku ogrodowym obok patery napełnionej jabłkami dwa nadgryzione i jeden nietknięty owoc. Ogród maryjny to przeciwieństwo ogrodu rajskiego, który Ewa splamiła swoim grzechem.
Dla Cystersów ogród kontemplacyjny jest ogrodem – rajem, hortus conclusus, symbolem Maryi, i jednocześnie dziedzińcem, źródłem, miejscem do pracy, skrótem pomiędzy budynkami klasztornymi, czytelnią, miejscem inspiracji, religijnych medytacji oraz pięknie wypielęgnowanej murawy.
Nie był on jednak nigdy ogrodem, w którym uprawiano rośliny dla codziennego użytku. Takim ogrodom poświęcony jest następny rozdział.
Rozpoczynamy od ogrodu ziołowo-leczniczego.
„O chorych należy troszczyć się przede wszystkim i ponad wszystko i służyć im rzeczywiście tak, jak Chrystusowi, bo On sam powiedział: Byłem chory, a odwiedziliście Mnie oraz: Co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili.”
36 rozdział Reguły Benedyktynskiej
Pod wysokim murem, pomiędzy rabatami kwiatów stoi pogrążona w myślach zakonnica. Otaczają ją róże, lilie i inne bujnie kwitnące rośliny. W jednej ręce trzyma ona przepięknie malowany modlitewnik, a w drugiej kwiat, który podziwia zadumana. Na swoim obrazie „Klasztorne rozważania” przedstawia angielski malarz Charles Allston Collins typowo romantyczne spojrzenie na średniowieczną mniszkę w ogrodzie klasztornym, nasycone różnorodnymi aluzjami co do jej czystości, dziewictwa i rodzaju kontemplacji. Sposób pokazania tematu na obrazie do dziś wpływa na nasze wyobrażenia o klasztornym ogrodzie. Ogród powinien być miejscem religijnej kontemplacji, w ktorym róże i lilie rosną obok roślin leczniczych i czarownych oraz ziół do przyprawiania skromnych posiłków.
W rzeczy samej, zielnik najbardziej odpowiada wizji typowego ogrodu klasztornego, bardziej niż wirydarz, sad lub warzywnik. Nowoczesne rekonstrukcje takiego ogrodu koncentrują się najczęściej na reprezentatywnym wyborze roślin leczniczych, podkreślając tym samym powyższy pogląd, podczas gdy równie ważne dla życia we wspólnocie klasztornej warzywa i owoce, tylko w małym stopniu są uwzględniane.
Pomimo całej tej idealizacji, której Collin dał wyraz na swoim obrazie, znajdziemy jednakże pewne podobieństwo pomiędzy uduchowioną wizją malarza epoki wiktoriańskiej, a rzeczywistym średniowiecznym ogrodem.
Walahfried Strabo, opat klasztoru Benedektynów na wyspie Reichenau napisał w IX wieku poemat dydaktyczny o tamtejszym zielniku. Dzieło to pod nazwą „Hortulus” (ogródek) poświadcza znaczenie zielnika dla wspólnoty zakonnej, opowiada wyczerpująco o rozmieszczeniu grządek, o wyborze i pielęgnacji roślin. Opat Walahfried opisuje róże,lilie i irysy, oprócz tego wiele innych roślin, których znaczna część do dnia dzisiejszego stosowana jest jako rośliny lecznicze. W ówczesnym życiu codziennym klasztoru były one niezbędne do pomocy chorym członkom wspólnoty zakonnej, lub opieki lekarskiej nad potrzebującymi i gośćmi.
Reguła św. Benedykta nakazywała wyraźnie, że zakonnicy powinni szczególną uwagę okazywać chorym. W tym celu chorzy byli umieszczani w osobnym budynku, w szpitalu lub tzw. infirmarium. W Citeaux dwa budynki przeznaczone były dla chorych: infirmerie ordinaire, skromny dwupiętrowy budynek z ogrodem otoczonym murem oraz grande infirmerie, trzynawowy budynek, który ostał się do poczatków XIX wieku. W Citeaux i innych dużych klasztorach kompleks budynków szpitalnych uzupełniały: własna kuchnia, oddzielne refektorium i latryny, kaplica szpitalna i krużganki. Konwersi posiadali własne infirmarium. Nowicjusze, pielgrzymi i potrzebujący umieszczani byli w osobnych budynkach.
Infirmarium prowadzone było przez felczera tzw. infirmarius, któremu pomagał brat zakonny tzw. famulus. Zazwyczaj infirmarius nie miał u Cystersów wykształcenia medycznego. Cystersom nie wolno było wykonywać zawodu lekarza nawet wtedy, kiedy później studia uniwresyteckie dla zakonników stały się rzeczą powszechnie praktykowaną.
Bernhard wyjaśnia ten punkt w liście do zakonników włoskich: „skoro chorób duszy w większym stopniu winno się obawiać i unikać, nie przystoi więc waszemu stanowi zakonnemu w żadnym wypadku żądać lekarstwa dla ciała, nie służy to bowiem uzdrowieniu.” O konsultacjach lekarskich i używaniu lekarstw pisał dalej: „To nie przystoi stanowi zakonnemu i przeczy zasadzie czystości naszego zakonu w szczególności i nie odpowiada ani godności ani czystości. Najważniejsza jest cierpliwość i pokora, dozwolone są najwyżej zioła lecznicze, te same których używają biedni.” Bernhard osobiście dysponował dużym praktycznym doświadczeniem w pielęgnacji i leczeniu chorych, znał się znakomicie na ziołach i ich leczniczym działaniu.
Należy przypuszczać, że infirmarius w średniowiecznym klasztorze cysterskim obeznany był z zielarstwem, posiadał duże doświadczenie praktyczne w leczeniu chorych, nieobce były mu również niektóre księgi medyczne.
Z zachowanych wykazów książek z Citeaux wiemy, że księgi z biblioteki klasztornej przechowywane były również w dziale szpitalnym. Obok ważnych, dodawających otuchy dzieł natury duchowej i modlitewników znajdowały się tam zapewne książki, które w szerokim tego słowa znaczeniu dotyczyły medycyny, ziół i leczenia chorób. Często sięgano po utwory antycznych autorów greckich, tłumaczone na łacinę.
Wiedzę medyczną lekarzy arabskich przejęto z początku przede wszystkim w słynnej Akademii Medycznej w Salerno we Włoszech. Tamtejsi lekarze wykorzystywali tą wiedzę we własnych książkach o chirurgii, farmacji i w ogólnych poradnikach zdrowia.
Francuski klasztor cysterski w Ourscamps posiadał odpis często wtedy czytanej książki o zielarstwie Apuleiusza Platonicusa. Bogato zdobiony rękopis, dziś strzeżony w British Library w Londynie, wykonano przypuszczalnie około 1200 roku w północnej Anglii. Zawiera on różne teksty pochodzenia łacińskiego i greckiego, które już w IV wieku n.e. zestawiono w jedną księgę w języku łacińskim, kopiowaną przez całe średniowiecze. Conajmniej sześćdziesiąt kopii tej książki zachowało się w różnych muzeach i bibliotekach. Sto trzydzieści rozdziałów tego dzieła poświęconych jest praktykom medycznym oraz lekarstwom wytwarzanym z roślin, zwierząt i innych substancji.
Pomimo, iż żaden z dotychczas znanych cysterskich zakonników nie napisał książki o tematyce medycznej lub ziołolecznictwie, to jednak Cystersi odsunięci od świata i powściągliwi w przyswajaniu wiedzy medycznej, troszczyli się o opiekę lekarską dla ludzi z własnego otoczenia. Nierzadko infirmarius był chirurgiem, nauczycielem i aptekarzem w jednej osobie. Do jego kompetencji należało również wytwarzanie lekarstw, do produkcji których wykorzystywano obok innych składników, rośliny z klasztornego zielnika.
W oddziałach szpitalnych zapewniano opiekę nie tylko ciężko chorym współbraciom. Było to również miejsce, w którym pielęgnowano obłożnie chorych, starszych zakonników i zakonnice, a także tych, którym regularnie co dwa miesiące puszczano krew, co uznawane było wtedy za skuteczną metodę leczniczą. Przez parę dni korzystali oni z ciszy i bezpieczeństwa lecznicy, pozwalano im jeść mięso, dłużej spać, a w wolnych chwilach przebywali być może w ogrodzie.
Na planie klasztoru St. Gallen szpital, budynek w którym upuszczano krew oraz zielnik rozmieszczone są w bezpośrednim sąsiedztwie. Taki właśnie ogródek tzw. herbularius, w którym sadzono najważniejsze rośliny lecznicze, należał w klasztorach cysterskich do wyposażenia infirmarium.
Podobnie było na terenie klasztoru Cystersów w Fountains, gdzie do dziś rozpoznawalna jest ścieżka wiodąca z izby chorych do zielnika, mimo iż sam ogród dawno już nie istnieje.
W ogrodzie infirmarium Opactwa Benedyktynów w Westminster Abbey w Londynie znaleźć można było obok małego, zamkniętego ogrodu, który być może zawierał trujące rośliny lecznicze, nawet sadzawki rybne, podwiązane winorośla, piaszczyste ścieżki wiodące przez ogród oraz otaczającą drzewo wiklinową ławkę. Całość kompletował gołębnik. Gołębie mięso bowiem podawano chorym, a obfity nawóz rozrzucano na grządkach zielnika.
Natomiast na planie klasztoru Christchurch ukazuje się ogród szpitalny jako pewnego rodzaju mały wirydarz z miejscem do czerpania wody, mycia i prania. Był zielnikiem i wirydarzem jednocześnie, podczas gdy na planie z St. Gallen obie funkcje były rozddzielone i herbularius leżał z dala od krużganków wirydarza. Ogród w Christchurch oddzielony był od reszty żywopłotem i bramą, istniała więc możliwość zamknięcia ogrodu.
Istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że zielniki podobnie jak sady trzymane były pod zamknięciem i niedostępne były bez konkretnego powodu dla mieszkańców klasztoru, mimo iż czasami, jak np. w ogrodzie w Westminster, ławki wręcz zapraszały do odpoczynku.
Na planie Wiberta z Christchurch zaznaczonych jest siedem rzędów różnokolorowych roślin, skierowanych w kierunku wschód-zachód. Być może wyznaczają one siedem sąsiadujących ze sobą grządek. Pomiędzy nimi piaszczyste lub porośnięte trawą ścieżki umożliwiają wygodny dostęp do grządek i podziemnie przebiegającego wodociągu.
Prostokątne grządki były lekko podwyższone i ogrodzone deskami. Tak przynajmniej opisuje to Opat Walahfried:
„w wietrze południa, w promieniach słońca ogrzewa się grządka
a ja ogrodzę ją deskami w prostokąt, aby się ostała
wyniesiona trochę wyżej ponad równą ziemię.”
Niewielki plan zielnika naszkicowany przez Wiberta należy do niewielu znanych nam źródeł obrazujących ukształtowanie ogrodów sprzed XIV wieku. Plan ten nie uwzględnia jednakże gatunków sadzonych w Christchurch roślin. Ich wybór zależny był od celu, któremu dany ogródek służył. Być może hodowano rośliny przeciwko drobnym dolegliwościom jak np. przeziębienie, gorączka, bóle żołądka albo zioła leczące skutki puszczania krwi i skuteczne przy opatrywaniu ran. Należy jednak wziąść pod uwagę, że ogród był stosunkowo mały porównując go z wielkością całego klasztoru. Prawdopodobnie najważniejsze zioła lecznicze występowały po jednym egzemplarzu, co dla zaopatrzenia wszystkich chorych w tak dużym klasztorze jak Christchurch zapewne nie wystarczało.
Ekspert do spraw ogrodów Sylvia Landsberg przypuszcza zatem, że w herbularium Wiberta hodowano przede wszystkim rośliny trujące jak opium, cykuta lub lulek.
Możliwe jednak, że rosły tam głównie rośliny, które swoim zapachem i pięknem przynosiły chorym pokrzepienie. Tak też autor listów z Clairvaux pisze o chorych mnichach, których cieszy przyjemny zapach, widok zieleni i piękno kwiatów. Zapach roślin był dla człowieka średniowiecza cechą równie ważną jak ich kolor oraz odziaływanie lecznicze. Właściwości te według ówczesnych wyobrażeń wspomagały proces powrotu do zdrowia. Nie dziwi więc, że w ogrodzie w St. Gallen obok silnie pachnącej lilii (lilium candidum) sadzono zwyczajny bób (vicia faba). Lilia uznawana była jako roślina lecznicza – Hildegarda z Bingen polecała ją przy problemach skórnych – , jednakże piękno jej kwiatów i wyjątkowy zapach były głównym powodem jej hodowli i pielęgnacji.
Na planie ogrodu w St. Gallen zaznaczone są oprócz lilli białej (lilium candidum) liczne rośliny, które obecnie nie zawsze uznawane są za zioła lecznicze. Wyszczególnione są róża (rosa), bób (fasiolo), cząber (sata regia), złocień balsamiczny (costo), kozieradka (fena greca), rozmaryn (rosmarino), mięta (menta), szałwia (salvia), ruta ogrodowa (ruta), irys (gladiolus), mięta polej (pulegium), rzeżucha (sisimbra), kminek (cumino), lubczyk (lubestico) i koper włoski (feniculum). Walahfried Strabo dodaje w swoim „Hortulus” do tej listy: boże drzewko (abrotanum), tykwę (cucurbita), melon (pepones), piołun (absinthium), szantę (marrubium), szałwię muszkatałową (sclaregia), seler (apium), betonię (vetonica), rzepik (agrimonia), kocimietkę (nepeta), rzodkiew (rafanum) i ambrozję. Pod nazwą „ambrozja” rozumiał Walahfried przypuszczalnie grupę różnych roślin , do których należały np. krwawnik (achillea millefolium) i wrotycz (chrysanthemum vulgare).
Uprawa jednakże takich roślin w ogrodzie jak szanta (marrubium vulgare), betonia (betonica officinalis) czy rzepik (agrimonia eupatoria) wydaje się poczatkowo dziwne. Te pospolite rośliny można było równie dobrze zbierać na otaczajacych klasztor łąkach i lasach. Być może dlatego nie były one zaznaczone na planie z St. Gallen. Z drugiej strony akurat betonia była np. ważnym lekiem przeciwko bólom głowy.
W herbarzu Apuleiusa Platonicusa w specjalnym traktacie można przeczytać wszystko o jej wysoce cenionych właściwościach. Ponadto betunia, podobnie jak pachnący, ślicznie żółto kwitnący rzepik, używana była do leczenia ran.
Szanta używana już w czasach antycznych jako antydotum na zatrucia i inne dolegliwości. Z korzeni pięknego, błękitnie kwitnącego irysa pozyskiwano w średniowieczu pachnidło, znane jako mieczyk. Sukiennicy używali go do nadawania tkaninom przyjemnego zapachu, pomagał on również w leczeniu chorób pęcherza.
Dzisiaj jednak takie rośliny jak irysy, lilie, i wtenczas znane już odmiany róż jak biała rosa alba, czy czerwona rosa gallica znalazłyby się raczej na rabatkach kwietnych w ogrodzie. Obok właściwości leczniczych, zapachu i koloru wyróżniają się powyższe kwiaty ich symbolicznym powiązaniem z Maryją Dziewicą. Tak więc rosną one zarówno w „rajskim ogródku” jak i na obrazie Collinsa „Rozważania klasztorne” zgodnie obok siebie. Biała lilia to symbol czystości i dziewictwa Matki Boskiej, czerwone róże symbolizują, jak już zauważyliśmy w krużgankach podziwiając tam kamienne kwiaty, jej wdzięk i ból, podczas gdy błękitny irys przypomina o pozycji Maryji jako królowej nieba. Bogata symbolika tych kwiatów dawała medytującym mnichom materiał do przemyślenia.
Znany już od dawna lubczyk (levisticum officinale) był w średniowieczu jedną z głównych przypraw dla wszelkiego rodzaju zup. Natomiast kmin rzymski (cuminum cyminum) i kozieradkę (trigonella foenumgraecum) zapomniano w kuchni niemieckiej na długi czas. Dopiero w ostatnich latach zostały one na nowo odkryte jako ważne składniki potraw orientalnych i indyjskich. Kmin rzymski, lubczyk, koper włoski (foeniculum vulgare) i anyż (piminella anisum) używane są dzisiaj rzadko w celach leczniczych, wtedy jednak były środkiem do zwalczania bólów brzucha i kolki. Kozieradka uśmierzała artretyzm, goraczkę, przeziębienia, czyraki i wrzody.
W medycynie ludowej nie używa się już mięty polnej (mentha pulegium), ruty ogrodowej (ruta graveolens) i złocienia balsamicznego (chrysantemum balsamita), gdyż mimo ich aromatycznego zapachu, mają one właściwości trujące. Pozostały natomiast mile widzianymi gośćmi w wiejskich ogródkach. Złocień balsamiczny mimo że nie jest mietą, posiada jednak ten typowy świeży zapach, dlatego też chętnie używa się go w wszelkiego rodzaju kompozycjach kwiatowych.
W średniowieczu rozsypywano płatki kwiatów na podłodze dla odświeżenia powietrza w pomieszczeniach zamkniętych. Mięty polnej i rdestu używano do zwalczania robactwa, jak i przeciwko różnorodnym dolegliwościom, począwszy od bólów głowy poprzez problemy żołądkowe aż do obłąkania, również w celu aborcji.
Do szczególnie ważnych roślin w średniowiecznej botanice należała ruta ogrodowa. Pachnące kokosem ziele pomagało w chorobach oczu, depresji, chorobach kobiecych i wielu innych. Dodawano ją do wina, ponieważ wierzono, że w ten sposób pozbawia się go właściwości toksycznych. Od czasów antycznych uznawano skuteczność tej rośliny przeciw wszelkim śmiercionośnym truciznom. Natomiast takie rośliny jak: bób, seler, rzodkiew, tykwa i melon to według dzisiejszych wyobrażeń kandydaci nadający się raczej do ogrodu warzywnego. Większość z nich spotykamy rzeczywiście w warzywniku klasztoru w St. Gallen, ale o tym w nastepnym rozdziale.
„Dobrze by było wprawdzie, by mnich w każdym czasie żył tak, jak należy żyć w Wielkim Poście, lecz tylko nieliczni mają taki stopień cnoty. Dlatego też radzimy, żeby przynajmniej w dniach Wielkiego Postu bracia zachowali nienaruszoną nieskazitelność swego życia, usiłując naprawić w tych świętych dniach wszelkie zaniedbania innych okresów.”w.
49 rozdział Reguły Benedyktyńskiej
Dawno zniknęły już średniowieczne ogrody cysterskie. Nic nie zostało ze starych sadów i zielników. Nowo powstałe ogrody w klasztorach w Maulbronn i Eberbach zastapiły stare. One również w większym stopniu odpowiadają naszym wyobrażeniom o pięknych, zapraszających do odpoczynku ogrodach, niż skromne ogrody kontemplacyje, sady będące zarazem cmentarzem i pracochłonne warzywniki z pospolitą kapustą i fasolą.
Ze średniowiecznych ogrodów klasztornych pozostały jedynie historie, obrazy, i inne wyroby sztuki, które opowiadają nam o tych wielorakich związkach pomiędzy pracą w ogrodzie i modlitwą. W nich pozostały okruchy wspomnień o raju, których namiastką były dawne cysterskie ogrody. Dlatego też, bracia i siostry zakonne mogli w tych wirydarzach i sadach rozmyślać o pierwszym ogrodzie praprzodków: Adama i Ewy. W zielniku znajdowali kwiaty symbolizujące przymioty (cechy) Maryji. Piękno i różnorodność roślinności tych ogrodów, ich leczące i żywiące właściwości oznaczały dla nich jednocześnie pochwałę wspaniałego Boskiego stworzenia. Być może rośliny te były odbiciem przeszłego i przyszłego raju: drzewa, zioła i kwiaty w skuteczny sposób kontrastowały ze skromną, surową architekturą i ascetycznym sposobem życia Cystersów. Czasami jednak przynosili Cystersi część bogactwa tych ogrodów do ich pozbawionych ozdób kościołów.
Tak zwana „alrauna z Eppendorf” jest rzeczą, w której ogród i średniowieczne wierzenia nierozłącznie są ze sobą związane. Ten osobliwy objekt opowiada o powiązaniach pomiędzy dniem powszednim, wiarą chrześcijańską i ogrodem, będących podstawą życia tamtejszych ludzi. Nazwa korzenia pochodzi od dzielnicy Hamburga Eppendorf, gdzie został znaleziony. W sensie biologicznym nie jest on alrauną (mandragora officinalis), lub inaczej korzeniem mandragory. Do dzisiaj nie został on ostatecznie zidentyfikowany.
Legenda głosi, iż pewna ogrodniczka zakopała poświęconą hostię pod kapustą, w nadziei, że warzywo to będzie się lepiej rozwijało. W nocy kapusta zaczęła w cudowny sposób swiecić. Delegacja duchownych, która badała ten fenomen, znalazła pomiędzy kapustą uformowany z jej korzenia wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa. Ogrodniczka została skazana za świętokradztwo hostii i stracona. Korzeń przeniesiono do sąsiedniego klasztoru Cystersek w Harvestehude koło Hamburga. Tam też w 1482 roku oprawiono go w srebrną monstrację i wystawiono w kościele przyklasztornym ku zdumieniu okolicznej ludności. Po rozwiązaniu klasztoru cesarz Rudolph II kupił korzeń do swojej komory osobliwości, gdzie ozdobiono go koroną, którą nosi do dzisiaj. Alrauna z Eppendorf należy obecnie do cennych eksponatów w Skarbcu Duchowym Muzeum Sztuki Historycznej w Wiedniu.
Innego rodzaju dzieło sztuki podziwiać można w kościele klasztoru Cystersów w Doberanie. W zadziwiających obrazach uchwycone są tam wyobrażenia ludzi średniowiecza o ogrodach.
W kościele cysterskim w Doberanie do dnia dzisiejszego dzieli specjalna ściana tzw. lettner dawny chór zakonników od nawy środkowej, która była miejscem modlitwy konwersów. Lettner utworzony jest z bogato zdobionego retabulum ołtarza skrzydłowego (retabulum oznacza malowane lub rzeźbione tablice, które stawiane są na, albo za stołem ofiarnym tzw. nastawa ołtarzowa) na którym nasadzony jest krzyż tryumfalny. Krzyż i retabulum widoczne są z dwóch stron. Każda że stron pokazuje inne obrazy. Podczas gdy na stronie mnichów środkową część krzyża tryumfalnego zajmuje Maryja, a obrazy na krzyżu i retabulum opowiadają głównie historie z jej życia, to na stronie konwersów centralnym punktem jest ukrzyżowany Chrystus, który panuje nad drugą stroną. Na krawędziach krzyża rzucają się w oczy duże, widoczne po obu stronach liście. Pokazują one, że drzewo krzyża, służące jako instrument martyrium, symbolizuje zarazem drzewo życia. Włączają również Maryję do tej symboliki drzewa i ogrodu.
Krzyż doberański, podobnie jak duży krzyż w sadzie na planie klasztoru St. Gallen, symbolizuje centralne drzewo raju, z którego to jak głosi legenda, został wyciosany. Interpretację tę potwierdza rzeźba Adama i Ewy z jabłkiem w dłoni przed drzewem wiadomości w dolnej części krzyża. Po stronie konwersów obrazy opowiadają o grzechu pierworodnym w pierwszym ogrodzie, o śmierci Jezusa na krzyżu, który wyciosany był z drzewa rajskiego.
Płaskorzeźby przedstawiają również inny ogród. Na skraju lewego skrzydła widzimy Jezusa w nocy przed swoją śmiercią w ogrodzie Getsemane. Ewangelista Łukasz pisze, że Jezus, podczas gdy uczniowie spokojnie spali, modlił się: „Ojcze, jeśli chcesz, odsuń ode mnie ten kielich. Pragnę jednak, by spełniła się Twoja wola, nie moja.”.
Obok wypełnionego cierpieniem ogrodu ziemskiego prezentuje nam ołtarz doberański, pełen obietnic i pokus ogród rajski. Ponad wszystkim unosi się jak przyrzeczenie krzyż jako drzewo życia, nadzieja na zmartwychwstanie i raj niebieski.
Czy ogrody Cystersów były ogrodami rajskimi?
Albo raczej miejscami cierpienia, jak ten ogród, w którym Jezus spędził swoją ostatnią noc? Jedno jest pewne: niedostatek, ogrom pracy, mało snu, skromne posiłki i wczesna śmierć należały wówczas do życia cysterskiego, które wcale nie przypominało raju. W pierwszej linii stawiał sobie ten zakon za cel prowadzenie głebokiego życia duchowego, skierowanego na kontemplację Boga w duchu następstwa Jezusa i apostołów. Ogrody miały więc za zadanie zatrudnić i wyżywić wspólnotę i koić cierpienie. Prawdopodobnie były również miejscem odpoczynku dla chorych i zmęczonych. Napewno jednak nie były one, jak to sobie dzisiaj wyobrażamy, miejscem próżniactwa i indiwidualnego wygodnego życia. Już wtedy jednak istniały ogrody, w których podobne wyobrażenia były realizowane. Należały one jednak do całkiem odmiennego świata, poza murami klasztornymi.
Bibliografia
• M. Boguszewicz, P. Banaszczak: Katalog roślin II : drzewa, krzewy, byliny polecane przez Związek Szkółkarzy Polskich. Warszawa: Agencja Promocji Zieleni. Związek Szkółkarzy Polskich, 2003.
• Z. Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989.
• M. Mynett, M. Tomżyńska: Krzewy i drzewa ozdobne. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 1999.
• T. Traczyk, Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
• B. Chlebowski, K. Mynett: Kwiaciarstwo. Warszawa: PWRiL, 1983.
• Wikipedia (autorzy, na licencji CC-BY-SA 3.0)
Gatunek drzewa należący do rodziny mydleńcowatych (Sapindaceae). Pochodzi z Japonii i Korei Południowej. Ze względu na ozdobne liście uprawiany jako drzewo ozdobne.
Pokrój – osiąga wysokość od 3 do 5 metrów. Istnieją odmiany karłowate. Kora gładka, szarobrązowa lub szara.
Liście – głęboko wycięte, o średnicy do 10 cm. Pięć do siedmiu klapowe. Kolorystyka zależna od odmiany, od zielonej poprzez pomarańczową do ciemnoczerwonej.
Kwiaty – czerwonopurpurowe kwiatostany, drobne. Mają 5-działkowy kielich, 5-płatkową koronę. 1 słupek i 8 pręcików.
Owoce – orzeszki z rozwartymi skrzydełkami. Długość do 2 cm, koloru od brązu do czerwonego.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna. Gatunek chętnie sadzony jako niewielkie drzewo ozdobne. Jest najczęściej sadzonym w celach ozdobnych gatunkiem klonu. Odmiany o barwnych i głęboko wcinanych liściach doskonale komponują się z innymi roślinami. Szczególnie nadają się do ogrodów skalnych i obsadzania oczek wodnych. Jest też jednym z gatunków używanych do uprawy doniczkowej typu bonsai.
Uprawa:
Wymaga żyznej i stale, umiarkowanie wilgotnej gleby i osłoniętych stanowisk. Liście najlepiej wybarwiają się na słonecznym stanowisku. Nie wymaga przycinania. Niektóre odmiany (np. 'Dissectum Garnet’) są wrażliwe na mróz. Uprawiany jest zazwyczaj z sadzonek wyprodukowanych przez szkółki ogrodnicze, samodzielne rozmnażanie jest trudne.
Gatunek krzewu, należący do rodziny bukszpanowatych. Występuje w Afryce Północnej, Europie Środkowej i Południowej, w Azji Mniejszej i na Kaukazie, aż po Himalaje. W Polsce tylko sadzony jako roślina ozdobna.Krzew o zimozielonych liściach, do 3 m wysokości. Pokrój kulisty, bardzo zwarty. Rośnie powoli i jest rośliną długowieczną.
Liście – skórzaste, błyszczące, eliptyczne, ciemnozielone liście ustawione naprzeciwlegle na pędach, bardzo gęsto. Mają charakterystyczny zapach.
Kwiaty – bardzo drobne, żółtawobiałe, w krótkich i gęstych gronach, wyrastają w kątach liści. Są to kwiaty jednopłciowe. Męskie mają okwiat składający się z 4 nierównych listków i 4 pręciki, żeńskie okwiat 4–8 listkowy i 1 słupek z 3 krótkimi i trwałymi szyjkami. Kwiaty są licznie odwiedzane przez pszczoły.
Jest rośliną długowieczną, rośnie powoli, ale może osiągnąć nawet wysokość 9 m i wykształcić pień o średnicy 30 cm
Pochodzenie i uprawa:
uprawiany od dawna, jako roślina ozdobna, ze względu na swoje bardzo gęste, ozdobne, zimozielone liście i ładny pokrój. Doskonale znosi cięcie, można go formować na różne bryły geometryczne. Nadaje się również na żywopłoty.
Jest łatwy w uprawie. Dobrze rośnie na większości rodzajów gleb. Może rosnąć zarówno w słońcu, jak i w cieniu. Jest dość wytrzymały na przemarzanie, jednak podczas bardzo dużych mrozów lub wietrznych zim przemarza. Dobrze znosi suszę. Przycinać można go przez cały rok. Przed zimą należy go obficie podlewać, aby miał zapas wody na zimę. Uprawia się go zazwyczaj z ukorzenionych sadzonek.
Gatunek rośliny wieloletniej z rodziny różowatych. Nieprawidłowo bywa czasami nazywany pigwą japońską. Pochodzi z Japonii. Pochodzi od gr. chainein (dzielić, otwierać się) i gr. mèlon (jabłko). W Polsce jest uprawiany.
Pokrój – kolczasty krzew o wysokości 1-2 m. Młode pędy nagie. Ma szeroko rozpostarte na boki gałęzie.
Liście – odwrotnie jajowate lub łopatkowate, długości do 5 cm, ostro piłkowane z dużymi przylistkami.
Kwiaty – liczne 5-działkowe i 5-płatkowe, łososioworóżowe lub pomarańczowoczerwonawe z licznymi pręcikami i 1 słupkiem powstałym ze zrośnięcia pięciu owocolistków.
Owoce – pozorne, pachnące i jadalne, po dojrzeniu koloru jasnożółtego, czasami czerwono nakrapiane. Dojrzewają w październiku.
Zastosowanie:
Sztuka kulinarna: owoce są bardzo twarde i mają smak kwaskowaty. W stanie surowym nie nadają się do spożycia. Nadają się natomiast jako dodatek do herbaty i na przetwory: dżemy, galaretki. Można je łączyć w przetworach z innymi owocami, np. jabłkami lub aronią. Mają dużo pektyn, witaminy C, a także kwasy organiczne, barwniki i sole mineralne.
Roślina ozdobna: w Europie nieco zapomniany krzew ozdobny. Wczesną wiosną obficie i efektownie zakwita, czasami powtórnie zakwita jesienią. W uprawie często spotykany w odmianie karłowatej. Istnieją odmiany o różnych barwach kwiatów, od pomarańczowej, poprzez różową do czerwonej. Nie ma specjalnych wymagań co do gleby i jest odporny na mróz. Należy przycinać nadmiernie rozrastające się na boki pędy.
Gatunek drzewa należący do rodziny cyprysowatych. Dziko występuje na zachodnim wybrzeżu USA, w Kalifornii i Oregonie. W rozlicznych formach sadzony w Europie jako drzewo ozdobne.
Pokrój – wysokość dochodzi do około 75 metrów (w Polsce dorasta do około 25 m). Korona bardzo wąska, stożkowata ze zwykle zwieszającym się pędem wiodącym. Drzewo stojące samotnie jest gęsto i równomiernie rozgałęzione aż do ziemi. Wskutek rozgałęziania się pnia korona jest często wieloszczytowa.
Kora – początkowo szarobrunatna lub zielonkawa i gładka, później – ciemnieje i jest podzielona na duże, podłużne płaty, których końce się odchylają.
Liście – boczne łuski o zaostrzonych wierzchołkach. Od spodniej strony na krawędziach łusek znajduje się woskowy nalot w postaci białych linii, przypominających dwie litery „Y” połączone podstawami.
Kwiaty – rozdzielnopłciowe – gatunek jednopienny. Kwiaty męskie są karminowoczerwone i wyrastają zwykle na końcach gałązek. Kwitnie od marca do kwietnia.
Szyszka – kuliste o średnicy do 0,8 cm, złożone z tarczowatych łusek nasiennych. Pokryte są biało-niebieskim nalotem woskowym. W stanie dojrzałym jasnobrunatne.
Zastosowanie:
w Polsce sadzony jako gatunek ozdobny, w parkach i w ogrodach. Istnieją odmiany karłowate.
Ostrokrzew kolczasty – gatunek krzewu z rodziny ostrokrzewowatych. Występuje w stanie dzikim w Europie i Afryce. Jest szeroko rozpowszechniony w Europie Zachodniej i w Ameryce Północnej jako uprawiana roślina ozdobna. Osiąga wysokość do 25 m, przyjmuje formę krzewiastą lub małego drzewa. Owoce kuliste lub elipsoidalne, krwistoczerwone, nieduże, trujące. Dojrzałe owoce utrzymują się na gałązkach w ciągu zimy. Gatunek cienioznośny, wymaga lekkich, świeżych gleb i dużej wilgotności powietrza. Rośnie jako roślina podszytowa różnych drzewostanów liściastych. Kwitnie od maja do czerwca. Liście jajowate, eliptyczne, długość do 12 cm, ciemnozielone, skórzaste, z wierzchu błyszczące, kolczaste na brzegach. Gatunek dwupienny.
W liściach zawarte są garbniki i kwasy fenolowe, saponiny trójterpenowe, alkaloidy purynowe. Nowe badania nie potwierdziły obecności związków cyjanogennych w liściach. Ostrożnie należy stosować owoce ostrokrzewu kolczastego, bo te mogą spowodować wymioty i biegunkę.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna: jest uprawiany w Polsce. Jednak nasze zimy są dla niego zbyt surowe i często obmarza lub całkowicie przemarza podczas surowych zim. Jest wykorzystywany do dekoracji mieszkań w okresie Bożego Narodzenia.
Pasza: liście ostrokrzewu stanowią pokarm zimowy jeleni, a młode gałązki suszono dawniej na paszę dla bydła domowego. Patyczki z ostrokrzewu umieszczane w klatkach królików działały wzmacniająco i dodawały im apetytu.
Drewno: delikatne i białe drewno używane było w dawnych czasach do inkrustacji i skomplikowanych prac rzeźbiarskich. Równa i gładka faktura pozwalała rzeźbić najdrobniejsze nawet ornamenty. Z drewna tego robiono też często laski i bicze. Ostrokrzew uważany do dziś za drzewo męskie, dostarczał Celtom drewna do wyrobu włóczni.
Zastosowanie lecznicze:
Roślina lecznicza: stosowana w ziołolecznictwie i medycynie ludowej.
Surowiec zielarski: liście, kora i owoce w formie świeżej jak i suszonej. Liście zawierają garbniki oraz gorzki glikozyd ilicynę.
Działanie: napar z ostrokrzewu stosuje się w leczeniu kataru, zapalenia opłucnej, ospy wietrznej, stanów gorączkowych i reumatyzmu. Działa rozszerzająco na tętnice i lekko moczopędnie. Jagody działają wymiotnie i przeczyszczająco jednocześnie. Suszonych i sproszkowanych jagód używa się do hamowania zewnętrznych krwawień. Wilgotne okłady z kory i liści stosuje się w przypadku złamań kości i wywichnięć stawów.
Zbiór i suszenie: zbiera się go w maju i czerwcu, w południe podczas suchej pogody. W Schwarzwaldzie w Niemczech liście ostrokrzewu używane bywały niegdyś jako namiastka herbaty.
Jabłoń (Malus Mill.) – rodzaj roślin wieloletnich należący do rodziny różowatych. Występuje powszechnie w strefie klimatów umiarkowanych. Znanych jest ok. 25 gatunków dziko rosnących, w Polsce występuje kilka z nich (głównie jako rośliny uprawne). Gatunkiem typowym jest Malus sylvestris Mill.
Charakterystyka:
Drzewa lub krzewy. Owoc jabłkowaty, potocznie nazywany jabłkiem. Przeważnie kulisty, zielony, żółty, czerwony lub żółty z rumieńcami. Owoce różnią się smakiem, aromatem, słodyczą, konsystencją i wyglądem.
Zastosowanie:
Drzewo owocowe: w uprawie liczne gatunki, spośród których największe znaczenie użytkowe ma jabłoń domowa (Malus domestica), znana z licznych odmian uprawnych.
Drewno jabłoni używane jest w stolarce.
Roślina ozdobna: kilka gatunków jabłoni uprawianych jest w Polsce jako rośliny ozdobne (głównie ze względu na swoje kwiaty i owoce)
Laurośliwa wschodnia, wawrzynośliwa, śliwa wawrzynolistna — gatunek rośliny wieloletniej z rodziny różowatych. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego, Kaukazu i Azji Mniejszej. W Polsce jest uprawiana.
Drzewo lub krzew o wysokości do 6 m.
Liście – zimotrwałe, eliptyczne, całobrzegie i skórzaste. Na górnej stronie są błyszczące i ciemnozielone (przypominają liście laurowe i stąd pochodzi nazwa laurowiśnia).
Kwiaty – drobne, białe, delikatne, pachnące, zebrane we wzniesione grona. Mają 5-działkowy kielich, 5-płatkową koronę, 1 słupek i liczne pręciki. Kwitnie w maju.
Owoc – czarny pestkowiec. U nas owoce zawiązują się rzadko. Bardzo cenna jest otrzymana w Niemczech odmiana 'Otto Luyken’. Ma wyjątkowo dekoracyjne kwiatostany.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna. Dość rzadko u nas uprawiana, zapewne z powodu niewystarczającej odporności na silne mrozy. Ma wyjątkowo dekoracyjne, ciemnozielone liście. Wyglądają one bardzo efektownie zwłaszcza jesienią, gdyż utrzymują się bardzo długo na drzewie, w czasie, gdy inne rośliny już zrzucają swoje liście.
Uprawa:
Wymaga żyznej i wilgotnej gleby z dużą zawartością wapnia oraz stanowiska osłoniętego od wiatru. Jest odporna na zanieczyszczenia powietrza. Może rosnąć zarówno w słońcu, jak i w zacienieniu. Podczas mroźnych zim zdarza się, że przemarza, nie trzeba jej wtedy jednak usuwać. Wystarczy przyciąć przy ziemi obumarłe pędy, a szybko wypuści nowe.
Migdałek trójklapowy – gatunek rośliny krzewiastej, należący do rodzaju Prunus. Występuje w Chinach i Korei. Introdukowany do Stanów Zjednoczonych. Nazwa „trójklapowy” wywodzi się od kształtu liści.
Gęstokrzaczasty krzew o wysokości do 3 m. Liście trójklapowe, ostro podwójnie piłkowane, porośnięte delikatnymi włoskami, rozwijają się dopiero po przekwitnięciu kwiatów. Kwiaty różowawe, osiągają do 3,5 cm średnicy. Zakwita na przełomie kwietnia i maja przed rozwojem liści. Owoce okrągławe, rzadko się pojawiają.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna – w uprawie oprócz formy krzewiastej występują formy drzewiaste szczepione na podkładce. Mają kulistą koronę i wysokość ok. 150 cm. Może być uprawiany na obszarach o łagodnym klimacie, jego kwiaty są bowiem wrażliwe na wiosenne przymrozki. U form szczepionych na pniu często pojawiają się dzikie odrosty, które należy usuwać. Aby obficie kwitnął, należy go sadzić na żyznej glebie i na słonecznym stanowisku. W czerwcu, po przekwitnięciu rośliny jego pędy należy silnie przyciąć, by korona uległa zagęszczeniu, nie przycinany migdałek bowiem wytwarza luźną i słabo kwitnącą koronę.
Rodzaj bylin z rodziny astrowatych. Rodzaj ten obejmuje w zależności od ujęcia 85 lub 120 gatunków roślin zielnych wieloletnich, rosnących głównie w Europie i Azji północnej i zachodniej, niewiele tylko gatunków pochodzi z Ameryki Północnej. W Polsce najbardziej pospolity jest krwawnik pospolity (A. millefolium). Gatunkiem typowym jest Achillea santolina
Łodyga – przeważnie wzniesiona, rozgałęziona u góry, na dole drewniejąca.
Liście – pojedyncze, podłużne, od całobrzegich do potrójnie pierzastych.
Kwiaty – zebrane w kwiatostany w postaci podbaldachu utworzonego przez liczne i drobne koszyczki. Kwiaty wewnętrzne obupłciowe, rurkowate, brzeżne natomiast to kwiaty żeńskie, języczkowe.
Zastosowanie:
Niektóre gatunki, np. krwawnik pospolity i kichawiec mają własności lecznicze. Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne.
Uprawa:
Wszystkie uprawiane gatunki są całkowicie odporne na mróz[2]. Są łatwe w uprawie, rosną na każdej glebie, ale preferują stanowiska słoneczne i suche. Wytwarzają kłącza, za pomocą których szybko się rozrastają. Najłatwiej rozmnażać je przez podział bryły korzeniowej bardzo wczesną wiosną. Po przekwitnięciu należy usuwać kwiatostany. Pędy można zostawić na zimę, ale wiosną należy je silnie przyciąć. Wiosną wskazane nawożenie.
Rodzaj roślin wieloletnich z rodziny różowatych. Gatunkiem typowym jest Alchemilla vulgaris. Występują głównie w Europie i Azji, kilka gatunków rośnie także w górach Australii i Nowej Zelandii, nie wiadomo jednak, czy nie są to gatunki zawleczone.
Nieduże rośliny o wysokości 15-75 cm. Liście pojedyncze, w zarysie okrągłe, często klapowane i pokryte delikatnymi włoskami. Tworzą płożące się i zwykle zakorzeniające się pędy. Kwiaty niepozorne, żółtozielone i drobne, zebrane w rozgałęzione kwiatostany. Gatunki są trudne do rozróżnienia.
Pochodzenie i uprawa:
Początkowo wszystkie formy przywrotnika występujące w Europie traktowane były jako jeden gatunek przywrotnik pospolity. Formy żyjące w odrębnych populacjach, charakteryzujące się powtarzalnością cech i warunków siedliskowych, wyodrębnia się obecnie jako tzw. gatunki drobne, traktując A. vulgaris jako gatunek zbiorowy.
Orlik mieszańcowy, orlik ogrodowy (Aquilegia × cultorum) – gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych, mieszaniec orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris) z innymi gatunkami orlików. Jest uprawiany jako roślina ozdobna. Nazwa rodzajowa pochodzi od słowa aquila – orzeł, ponieważ ostroga orlika przypomina szpon orła.
Łodyga – wzniesiona, rozgałęziona, delikatnie owłosiona, o wysokości do 80 cm
Liście – złożone, trójlistkowe, jasnozielone, drobne.
Kwiaty – pojedynczo wyrastające na długich szypułkach z charakterystyczną, długą ostrogą. Występują w bardzo szerokiej gamie barw: od białej poprzez żółtą, różową i czerwoną do fioletowej. Wyróżnia się też grupę odmian stellata nie posiadających ostrogi oraz grupę odmian pleno o kwiatach pełnych.
Jest byliną. Zakwita w drugim roku po wysianiu nasion, kwitnie w maju-czerwcu. Łatwo krzyżuje się z innymi gatunkami orlików, z reguły też samorzutnie nasiewa się, stąd też w ogrodzie po pewnym czasie powstają różnokolorowe mieszańce. Nasiona nie zachowują cech odmiany macierzystej.
Uprawa:
Uprawiany jest głównie ze względu na ładne kwiaty. Po przekwitnięciu staje się nieozdobny, dlatego też uprawia się go zazwyczaj w towarzystwie innych roślin. Nadaje się do uprawy na rabatach oraz na kwiat cięty.
czas kwitnienia: V-VI
Stokrotka (Bellis) – liczący 15 gatunków rodzaj z rodziny astrowatych. Pochodzą z Europy, Afryki Północnej i Turcji. We florze Polski występuje tylko jeden gatunek. Stokrotki są roślinami zielnymi o owalnych lub łopatkowatych liściach. Kwiaty zebrane w duże koszyczki. Występują w nich dwa rodzaje kwiatów: na brzegach koszyczka białe lub różowe kwiaty języczkowe, w środku drobne, żółte kwiaty rurkowe.
Zastosowanie:
Jeden gatunek (stokrotka pospolita) jest powszechnie uprawiany jako roślina ozdobna w ogrodach. Uprawiane są zazwyczaj odmiany ozdobne o pełnych, lub półpełnych kwiatach i większych koszyczkach od typowej, dziko rosnącej formy.
Gatunek rośliny należący do rodziny goździkowatych. W Polsce jest uprawiany jako roślina ozdobna, ale występuje także w naturalnym środowisku.
Pochodzi ze środkowej i zachodniej Europy. W Polsce występuje głównie w południowo-zachodniej części kraju, na niżu, jako rodzimy gatunek krajowej flory. Jest u nas gatunkiem rzadkim. Występuje na nielicznych tylko stanowiskach na Śląsku, na Wyżynie Wielkopolskiej i w Wielkopolsce. Przez Polskę przebiega północna i wschodnia granica jego zasięgu. Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Zagrożony jest z powodu rzadkiego występowania, a także wskutek niszczenia jego siedlisk.
Pokrój – bylina tworząca luźne darnie. Cała roślina ma charakterystyczne sine zabarwienie, od którego pochodzi gatunkowa nazwa rośliny.
Łodyga – wzniesiona, prosta i przeważnie nie rozgałęziająca się. Ma wysokość 10–25 cm, posiada kolanka, jest naga i pokryta woskiem.
Kłącze – posiada gęsto rozgałęziające się, cienkie kłącze, za pomocą którego roślina stopniowo rozkrzewia się.
Liście – ulistnienie naprzeciwległe, liście równowąskie, ostro zakończone, 3–5 nerwowe. Mają szerokość do 2 mm i podobnie jak łodyga siny kolor i również są delikatnie woskowane.
Kwiaty – zazwyczaj na szczycie łodygi występuje pojedynczy kwiat o średnicy 1,5–3 cm u dziko rosnącego gatunku i do 5 cm u odmian ogrodowych. Silnie i przyjemnie pachnie. Pod kielichem występują łuski podkielichowe 2–4 razy krótsze od kielicha. 5 różowych płatków korony, które w gardzieli są nieco brodate, zaś na zewnętrznym końcu są ząbkowane co najwyżej do ¼ długości płatka. U typowego gatunku dziko rosnącego kwiaty mają jasnoróżowy kolor, u odmian ogrodowych kwiaty mają kolor od białego do czerwonego.
Owoc – torebka otwierająca się 4-ząbkami.
Zastosowanie:
dzięki swoim pięknym i pachnącym kwiatom jest często uprawiany jako roślina ozdobna. Ale nawet wtedy, gdy nie kwitnie jest rośliną ozdobną, gdyż jego sinozielony kolor dobrze prezentuje się na tle innych roślin. Tworzy gęste poduszki pędów, z tego też względu może być uprawiany jako roślina okrywowa, dobrze też nadaje się do ogródków skalnych. Istnieją odmiany o kwiatach białych i w różnych odcieniach koloru różowego i czerwonego, jak również odmiany z kwiatami pełnymi. Istnieją też mieszańce z goździkiem postrzępionym.
Sposób uprawy: rozmnażany jest przez podział kłącza oraz przez nasiona. Wymaga przepuszczalnej gleby, słonecznego stanowiska. Źle znosi suszę, wymaga też częstego plewienia, gdyż łatwo zarasta chwastami. Szczególnie groźny jest perz, gdyż trudno go mechanicznie usunąć tak, by nie uszkodzić korzeni i kłączy goździka.
Gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny goździkowatych. Występuje w Europie i w Azji (Syberia i Indie). W Polsce jest dość pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich. Jest także uprawiany. W Polsce występuje jego podgatunek Dianthus deltoides.
Pokrój – roślina darniowa tworząca luźne darnie o wysokości 10–40 cm. Cała roślina ma zielony lub sinawy kolor.
Łodyga – płożąca się i wznosząca, rozgałęziona. Tworzy kolanka, z których wyrastają liście. Jest omszona krótkimi włoskami.
Liście – ulistnienie naprzeciwległe. Liście równowąskie, całobrzegie, ostro zakończone, bez przylistków, o szerokości do 3 mm. Są 3-nerwowe, całe omszone krótkimi włoskami i zrośnięte nasadami.
Kwiaty – drobne (1–1,5 cm średnicy), zebrane w luźną wiechę. Kwiaty są siedzące lub wyrastają na krótkich szypułkach. Kielich sztywny, złożony z 5 zrośniętych działek, oraz 2, dwukrotnie krótszych od kielicha szydlastych łusek podkielichowych (przysadek). Korona składa się z 5 wolnych, płytko ząbkowanych płatków o deltoidalnym kształcie (stąd łacińska nazwa gatunku). Mają one różowopurpurowy kolor, jasne plamki i ciemny pierścień w środku korony. Wewnątrz kwiatu 1 słupek i 10 pręcików.
Owoc – torebka otwierająca się 4 ząbkami. Nasiona drobne, liczne.
Zastosowanie:
Uprawiany jako roślina ozdobna, zwykle na kwiat cięty, na murkach lub na rabatach. Doskonale nadaje się także do ogródków skalnych. Jest łatwy w uprawie i całkowicie odporny na mróz. W uprawie liczne odmiany o różnych barwach, również dwubarwne, jak np. „Arctic Fire”, który ma białe płatki z czerwonym oczkiem w środku.
Uprawa: Uprawiany jest przeważnie z nasion. Nasiona wysiewa się do inspektu od maja do czerwca, siewki wymagają pikowania gdy mają 3-4 liście, do gruntu wysadza się pod koniec lipca lub z początkiem sierpnia. Może być też rozmnażany przez podział bryły korzeniowej lub p[rzez sadzonki. Wymaga słonecznych stanowisk i gliniasto-piaszczystych gleb o stałej wilgotności. Po przekwitnięciu należy rośliną mocno przyciąć.
Gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny goździkowatych. Występuje w Europie i w Azji (Syberia i Indie]. W Polsce jest dość pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich. Jest także uprawiany. W Polsce występuje jego podgatunek Dianthus deltoides.
Pokrój – roślina darniowa tworząca luźne darnie o wysokości 10–40 cm. Cała roślina ma zielony lub sinawy kolor.
Łodyga – płożąca się i wznosząca, rozgałęziona. Tworzy kolanka, z których wyrastają liście. Jest omszona krótkimi włoskami.
Liście – ulistnienie naprzeciwległe. Liście równowąskie, całobrzegie, ostro zakończone, bez przylistków, o szerokości do 3 mm. Są 3-nerwowe, całe omszone krótkimi włoskami i zrośnięte nasadami.
Kwiaty – drobne (1–1,5 cm średnicy), zebrane w luźną wiechę. Kwiaty są siedzące lub wyrastają na krótkich szypułkach. Kielich sztywny, złożony z 5 zrośniętych działek, oraz 2, dwukrotnie krótszych od kielicha szydlastych łusek podkielichowych (przysadek). Korona składa się z 5 wolnych, płytko ząbkowanych płatków o deltoidalnym kształcie (stąd łacińska nazwa gatunku). Mają one różowopurpurowy kolor, jasne plamki i ciemny pierścień w środku korony. Wewnątrz kwiatu 1 słupek i 10 pręcików.
Owoc – torebka otwierająca się 4 ząbkami. Nasiona drobne, liczne.
Zastosowanie:
Uprawiany jako roślina ozdobna, zwykle na kwiat cięty, na murkach lub na rabatach. Doskonale nadaje się także do ogródków skalnych. Jest łatwy w uprawie i całkowicie odporny na mróz. W uprawie liczne odmiany o różnych barwach, również dwubarwne, jak np. „Arctic Fire”, który ma białe płatki z czerwonym oczkiem w środku.
Uprawa:
Uprawiany jest przeważnie z nasion]. Nasiona wysiewa się do inspektu od maja do czerwca, siewki wymagają pikowania gdy mają 3-4 liście, do gruntu wysadza się pod koniec lipca lub z początkiem sierpnia. Może być też rozmnażany przez podział bryły korzeniowej lub p[rzez sadzonki. Wymaga słonecznych stanowisk i gliniasto-piaszczystych gleb o stałej wilgotności. Po przekwitnięciu należy rośliną mocno przyciąć.
czas kwitnienia: VI-IX
Gatunek rośliny należący do rodziny rutowatych. W wielu krajach świata, również w Polsce jest uprawiany jako roślina ozdobna.
Pokrój – bylina kłączowa, silnie aromatyczna.
Łodyga – zwykle pojedyncza, wysokości 50 – 120 cm, w górnej części gęsto ogruczolona.
Liście – ciemnozielone, nieparzystopierzaste, o listkach jajowatych, zaostrzonych (podobnie jak u jesionu – stąd polska nazwa gatunkowa), brzegiem bardzo drobno ząbkowanych.
Kwiaty – białoróżowe lub różowe z ciemniejszymi żyłkami, nieco grzbieciste, pięciokrotne, na krótkich szypułkach, o średnicy do 5 cm, zebrane w szczytowe grona. Szyjki słupka oraz nitki pręcików są gęsto ogruczolone.
Owoc – 5-komorowa torebka (komory zrośnięte tylko częściowo). Zwiera lśniące, czarne nasiona.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna uprawiana ze względu na swoje ładne kwiaty i żywozielony pęd w ogródkach na rabatach.
Roślina lecznicza: zawiera olejek eteryczny (limonen, cymol, estragol), alkaloidy (robustina, diktamnina), kumaryny (psolaren, bergapten), rytynę.
Wykorzystywany również w perfumerii.
Uprawa:
Jest całkowicie mrozoodporny, może być uprawiany w strefach 3-9. Zimą zdrewniały nadziemny pęd obumiera, jednak na wiosnę roślina wypuszcza nowy pęd. Wymaga stanowiska w pełnym słońcu, żyznej i przepuszczalnej gleby. Jest odporny na suszę, źle toleruje przesadzanie.
Obecność w kulturze:
Opisany w Biblii gorejący krzew (zwanym też krzewem Mojżesza) utożsamiany bywa właśnie z dyptamem jesionolistnym ponieważ jego olejki lotne mogą ulec zapaleniu. Niektórzy leksykografowie uważają, że ów ciernisty krzew gorejący (senéh) to jeżyna z gatunku Rubus sanctus, często spotykana na terenie Syrii i w Palestynie. Współcześnie gatunek ten nie występuje jednak w stanie dzikim na półwyspie Synaj. Rośnie tu jednak w Klasztorze św. Katarzyny u stóp Góry Synaj, gdzie uznawany jest za biblijny gorejący krzew. Zdaniem innych krzewem tym mógł być jakaś akacja, bowiem niskie, o krzaczastym pokroju drzewa z tego rodzaju są bardzo rozpowszechnione w tym regionie.
czas kwitnienia: VI-VII
Gatunek byliny należący do rodziny makowatych. Przez długi czas zaliczany był do rodzaju serduszka (Dicentra) i stąd wynika utrwalona nazwa polska. Od 1997 roku gatunek wyodrębniany jest w osobny, monotypowy rodzaj Lamprocapnos. W stanie naturalnym występuje w Chinach i Korei. Poza tym szeroko rozpowszechniony jest w uprawie, także sadzony jest w Polsce.
Inne nazwy: serduszka okazała, ładniczka okazała, serce Jasia
Pokrój – rośliny mają wysokość 80–100 cm, są silnie rozgałęzione.
Liście – długoogonkowe liście są potrójnie pierzasto-dzielne, złożone z drobnych szarozielonych listków. Po przekwitnięciu rośliny zanikają.
Kwiaty – są zebrane w jednostronne, zwisające grono lub w kłos. Kwiaty złożone z 2-działkowego, odpadającego kielicha, 4 płatków korony, 1 słupka i 2 trójdzielnych pręcików. Dwa zewnętrzne płatki są półsercowate, różowoczerwone do czerwonych, zaś dwa wewnętrzne małe i białe. Spomiędzy różowych rozdętych płatków wyrastają dwa białe, sprawiające wrażenie wypływającej z serca kropli.
Korzenie – grube, mięsiste, lecz kruche.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna. Serduszkę stosuje się do nasadzeń grupowych na trawnikach lub na rabatach. Można je także sadzić jako soliter na trawnikach. Są także cenionym kwiatem ciętym, także w uprawie przyspieszonej pod osłonami na kwitnienie od marca.
Uprawa:
Do uprawy ogrodowej roślinę wprowadzono w XIX w. Dawniej często spotykane w ogrodach wiejskich. Nie jest bardzo wymagająca w stosunku do podłoża, choć najlepiej rośnie na glebach przepuszczalnych, próchniczno-gliniastych na stanowiskach półcienistych.
czas kwitnienia: V-VII
Gatunek byliny należący do rodziny makowatych. Przez długi czas zaliczany był do rodzaju serduszka (Dicentra) i stąd wynika utrwalona nazwa polska. Od 1997 roku gatunek wyodrębniany jest w osobny, monotypowy rodzaj Lamprocapnos. W stanie naturalnym występuje w Chinach i Korei. Poza tym szeroko rozpowszechniony jest w uprawie, także sadzony jest w Polsce.
Inne nazwy: serduszka okazała, ładniczka okazała, serce Jasia.
Pokrój – rośliny mają wysokość 80–100 cm, są silnie rozgałęzione.
Liście – długoogonkowe liście są potrójnie pierzasto-dzielne, złożone z drobnych szarozielonych listków. Po przekwitnięciu rośliny zanikają.
Kwiaty – są zebrane w jednostronne, zwisające grono lub w kłos. Kwiaty złożone z 2-działkowego, odpadającego kielicha, 4 płatków korony, 1 słupka i 2 trójdzielnych pręcików. Dwa zewnętrzne płatki są półsercowate, różowoczerwone do czerwonych, zaś dwa wewnętrzne małe i białe. Spomiędzy różowych rozdętych płatków wyrastają dwa białe, sprawiające wrażenie wypływającej z serca kropli.
Korzenie – grube, mięsiste, lecz kruche.
Kwitnie od maja do czerwca. Roślina lekko trująca. Cała roślina (a szczególnie korzenie) zawiera trujące substancje. Objawami zatrucia mogą być mdłości, wymioty i biegunka, jak dotąd nie opisano jednak przypadków zatruć.
Zmienność:
W ostatnich latach XX wieku bardzo dużą popularnością cieszyła się odmiana 'Alba’ o bardzo jasnych, prawie białych kwiatach. W 1997 roku w Anglii wyhodowano odmianę 'Gold Heart’ o różowych kwiatach i pędach początkowo także przebarwionych na różowo, a następnie w ciągu lata barwiących się na żółtozielono.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna. Serduszkę stosuje się do nasadzeń grupowych na trawnikach lub na rabatach. Można je także sadzić jako soliter na trawnikach. Są także cenionym kwiatem ciętym, także w uprawie przyspieszonej pod osłonami na kwitnienie od marca.
Uprawa:
Do uprawy ogrodowej roślinę wprowadzono w XIX w. Dawniej często spotykane w ogrodach wiejskich.
czas kwitnienia: V-VII
Gatunek rośliny należący do rodziny rutowatych. W wielu krajach świata, również w Polsce jest uprawiany jako roślina ozdobna.
Występuje w stanie dzikim od południowej Europy po Syberię i północne rejony Chin. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu dyptamu jesionolistnego. W ciągu ostatnich 100 lat podawanych było kilka miejsc występowania tej rośliny w Polsce: dolina Wisły między Włocławkiem a Świeciem, Przedgórze Sudeckie, Pogórze Cieszyńskie (góra Tuł w gminie Goleszów), Wyżyna Śląska i Wyżyna Małopolska. Obecnie potwierdzone zostały tylko trzy stanowiska dyptamu w Polsce: rezerwat Kulin koło Włocławka, okolice Dąbrowy Górniczej oraz rejon Pińczowa.
Pokrój – bylina kłączowa, silnie aromatyczna.
Łodyga – zwykle pojedyncza, wysokości 50 – 120 cm, w górnej części gęsto ogruczolona.
Liście – ciemnozielone, nieparzystopierzaste, o listkach jajowatych, zaostrzonych (podobnie jak u jesionu – stąd polska nazwa gatunkowa), brzegiem bardzo drobno ząbkowanych.
Kwiaty – białoróżowe lub różowe z ciemniejszymi żyłkami, nieco grzbieciste, pięciokrotne, na krótkich szypułkach, o średnicy do 5 cm, zebrane w szczytowe grona. Szyjki słupka oraz nitki pręcików są gęsto ogruczolone.
Owoc – 5-komorowa torebka (komory zrośnięte tylko częściowo). Zwiera lśniące, czarne nasiona.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna uprawiana ze względu na swoje ładne kwiaty i żywozielony pęd w ogródkach na rabatach.
Roślina lecznicza:
zawiera olejek eteryczny (limonen, cymol, estragol), alkaloidy (robustina, diktamnina), kumaryny (psolaren, bergapten), rytynę.
Wykorzystywany również w perfumerii.
Uprawa:
Jest całkowicie mrozoodporny, może być uprawiany w strefach 3-9. Zimą zdrewniały nadziemny pęd obumiera, jednak na wiosnę roślina wypuszcza nowy pęd. Wymaga stanowiska w pełnym słońcu, żyznej i przepuszczalnej gleby[3]. Jest odporny na suszę, źle toleruje przesadzanie.
Obecność w kulturze
Opisany w Biblii gorejący krzew (zwanym też krzewem Mojżesza) utożsamiany bywa właśnie z dyptamem jesionolistnym ponieważ jego olejki lotne mogą ulec zapaleniu. Niektórzy leksykografowie uważają, że ów ciernisty krzew gorejący (senéh) to jeżyna z gatunku Rubus sanctus, często spotykana na terenie Syrii i w Palestynie. Współcześnie gatunek ten nie występuje jednak w stanie dzikim na półwyspie Synaj. Rośnie tu jednak w Klasztorze św. Katarzyny u stóp Góry Synaj, gdzie uznawany jest za biblijny gorejący krzew. Zdaniem innych krzewem tym mógł być jakaś akacja, bowiem niskie, o krzaczastym pokroju drzewa z tego rodzaju są bardzo rozpowszechnione w tym regionie.
czas kwitnienia: VI-VII
Gatunek roślin z rodziny różowatych. Występuje w północnej Europie i w górach Europy, w Ameryce Północnej, na Grenlandii i na Kaukazie. W Polsce występuje wyłącznie w Tatrach i na nielicznych stanowiskach w Pieninach.
Pokrój – mała krzewinka szpalerowa, płożąca się po ziemi, osiągająca wysokość zaledwie 2–10 cm
Łodyga – zdrewniała, czołgająca się po ziemi i rozgałęziająca się.
Liście – wyrastają na długich ogonkach z końców bocznych pędów łodygi, albo skrętolegle z łodygi. Są skórzaste, pojedyncze, podłużnie jajowate o długości 1,5–3 cm. Górna strona blaszki liściowej lśniąca, spodnia filcowata, brzegi mają ząbkowane lub karbowane (a nawet prawie wrębne). Swoim kształtem przypominają liście dębu (stąd nazwa rośliny). Nie są zimozielone.
Kwiaty – wyrastają na cienkich, słabo ulistnionych łodyżkach kwiatowych. Są to kwiaty pojedyncze, duże (średnica do 4 cm). Mają długie szypułki, a ich kielich składa się najczęściej z 8 lancetowatych, wąskich i jedwabiście owłosionych płatków. Kwiaty mają kolor biały lub białożółty, liczne pręciki i słupki o owłosionych szyjkach.
Owoc – drobne, jednonasienne orzeszki tworzą puszysty, wydłużony owocostan, przypominający nieco sasankę, jednak w odróżnieniu od niego posiadający zielony kielich.
Pochodzenie:
Gatunek ten jest przykładem reliktu glacjalnego (polodowcowego). Jego szczątki w dużych ilościach znajduje się we florze kopalnej z wczesnego holocenu. Wyparty w kierunku obszarów subpolarnych w wyniku ocieplania się klimatu po ustąpieniu lądolodu. W Polsce przetrwał tylko w wysokich górach.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna: od niedawna uprawiana jako tzw. roślina okrywowa, szczególnie nadająca się do ogrodów skalnych, zwłaszcza na większe skarpy. Najlepsze jest próchniczno-żwirowe podłoże, umiarkowanie wilgotne i zawierające dużo wapnia. Dobrze jest wymieszać podłoże z wapiennym gruzem. Wymaga stanowiska słonecznego. Rozmnaża się wyłącznie wegetatywnie z sadzonek pędowych.
czas kwitnienia: VI
Gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Pochodzi z Ameryki Północnej. We florze Polski czasami przejściowo dziczejąca z upraw.
Roślina o wysokości do 1(1,5) m. Liście ciemnozielone, jajowato-lancetowate, całobrzegie, dolne są grubo ząbkowane. Kwiaty zebrane w koszyczek o średnicy około 10 cm. Brzeżne kwiaty języczkowe są duże, w kolorze purpurowym. Wewnętrzne kwiaty rurkowe są pomarańczowobrązowe. U odmian ozdobnych kwiaty są także w innych kolorach.
Zastosowanie:
Roślina lecznicza
Działanie i zastosowanie: istnieją leki oparte na wyciągu z jeżówki purpurowej, jednakże ich działanie jest podawane w wątpliwość. Przeprowadzone badania pokazały iż wyciągi nie mają wpływu na przebieg ani długość trwania przeziębienia. Istnieją też badania sugerujące iż przyjęcie leku bardzo wcześnie (przed pierwszymi objawami) może skrócić przebieg przeziębienia – jednakże nie jest to potwierdzone. Ew. substancje aktywne w leczeniu nie są jednoznacznie zidentyfikowane.
Działanie: Lek pochodzenia roślinnego stymulujący odpowiedź niespecyficznego układu immunologicznego organizmu, podnoszący odporność na infekcje bakteryjne i wirusowe. Na podstawie badań laboratoryjnych stwierdzono, że sok z jeżówki purpurowej pobudza aktywność komórek żernych (m.in. makrofagów, granulocytów), które rozpoznają i niszczą czynniki chorobotwórcze. Preparat powoduje też wzrost aktywności makrofagów, zwiększenie wydzielenia przez nie interleukiny 1 (IL-1), która pobudza limfocyty do swoistej obrony organizmu. Badania wskazują również, że sok z jeżówki purpurowej zwiększa liczbę leukocytów, komórek śledziony, a także wpływa na inne ogniwa niespecyficznej odpowiedzi immunologicznej, jak procesy rozpoznania czy przetworzenia antygenu. Stymulacja układu immunologicznego i odpowiedź immunologiczna są sprawą indywidualną pacjenta i zależą od jego stanu.
Roślina ozdobna.
W wielu krajach świata, również w Polsce jest uprawiana. Doskonale nadaje się na kwiat cięty, jest też uprawiana jako roślina rabatowa w ogrodach. Odmiana 'White Swan’ ma duże, białe kwiaty języczkowe, 'Robert Bloom’ ciemnorózowe.
Uprawa:
Roślina w Polsce całkowicie odporna na mróz. Wymaga stanowiska w pełnym słońcu i żyznej gleby. Wskazane jest ściółkowanie. Po przekwitnięciu kwiatostany obcina się. Rozmnaża się przez podział albo przez sadzonki. Źle znosi przesadzanie.
Rodzaj roślin należących do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Należą do niego 32 gatunki występujące w Azji i Europie. W Polsce występują w stanie dzikim tylko 4 gatunki, kilka innych bywa uprawianych. Gatunkiem typowym jest Adonis annua. Gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w stanie dzikim na większości terytorium Europy oraz w Azji (Kaukaz, Zakaukazie i wschodnia Syberia). W Polsce na Wyżynie Lubelskiej i w Małopolsce, lokalnie na Pojezierzu Krajeńskim.
Pokrój – roślina do 40 cm wysokości.
Łodyga – bruzdowana, wyprostowana, u dołu z brązowymi łuskami, słabo rozgałęziająca się.
Korzeń – połyskująco czarny, wewnątrz biały. Rozgałęziony, silny, do 15 cm długości.
Liście – odziomkowe i na dolnej części łodygi brunatne, łuskowate i krótkie, pozostałe liście wielokrotnie pierzaste, podzielone na wąskie łatki, osiągające do 20 cm długości.
Kwiaty – na szczycie łodygi wierzchołkowaty kwiat o średnicy 4-7 cm. Pięć działek kielicha miękko owłosionych, jajowatych. Płatki (w liczbie 10-20) złotożółte. Pręciki liczne, żółte, słupki także liczne ale zielone, z zagiętymi znamionami, osadzone skrętolegle na wypukłym dnie kwiatowym.
Owoce – drobne orzeszki o jajowatym kształcie, pomarszczone, owłosione i wyposażone w haczykowaty dzióbek. Zebrane w szarozielony owocostan podobny do jeżyny.
Uprawa:
Najlepiej rośnie na słonecznym, ale osłoniętym od wiatru stanowisku, na wilgotnej, próchnicznej glebie. Rozmnaża się go przez podział rozrośniętych kęp, lub przez wysiew nasion tuż po ich zbiorze[9]. Nasiona sieje się na głębokość 1 cm, roślina zakwita po 3 latach uprawy
Roślina lecznicza:
kwitnące ziele zawiera glikozydy kardenolidowe i flawonoidy (witeksyna, luteolina), w większych ilościach niż u miłka letniego.
Działanie:
uspokajające, przeciwobrzękowe i moczopędne, substancje zawarte w roślinie wzmacniają też mięsień sercowy i zwiększają siłę jego skurczu z równoczesnym zmniejszeniem ich częstotliwości.
Zastosowanie:
wewnętrznie stosuje się wyciągi alkoholowe przy osłabieniu mięśnia sercowego, przewlekłej niewydolności krążenia, nerwicy serca, miażdżycy naczyń wieńcowych. Leczenie może odbywać się tylko pod kontrolą lekarza.
Roślina ozdobna:
chętnie sadzona w przydomowych ogródkach, nadaje się też na bukiety.
czas kwitnienia: V-VI
Gatunek rośliny z rodziny różowatych. Inne nazwy: czerwona jagoda, koziomka. Rośnie dziko w całej Europie a także w Azji i Ameryce Północnej. W Polsce jest pospolity na całym obszarze. Jest uprawiany w wielu krajach świata, również w Polsce.
Pokrój – wysokość 5-20 (30) cm. Wytwarza sympodialne, długie i cienkie rozłogi. Odmiany uprawne nie posiadają rozłogów.
Liście – głównie liście odziomkowe. Są trójdzielne i grubo piłkowane, środkowy listek na krótkim ogonku, boczne listki są bezogonkowe, o klinowatych, niesymetrycznych nasadach. Listki są luźno owłosione, na górnej stronie ciemnozielone, spodem sinawe lub szarawe.
Kwiaty – na łodygach wyrasta zwykle od 3 do 10 białych kwiatków na szypułkach tylko niewiele dłuższych od liści. Kwiaty promieniste o działkach kielicha odstających od „owocu”, który (po dojrzeniu) odrywa się od nich.
Owoc – soczyste, czerwone owoce pozorne bardzo podobne, lecz mniejsze od owoców truskawki. Nasiona rozsiewane przez zwierzęta lub ludzi.
Zastosowanie:
Roślina uprawna
Jest uprawiana w licznych odmianach, głównie w uprawach amatorskich. Jej pospolitszym krewnym jest truskawka, lecz w krajach wyżej rozwiniętych poziomka o delikatniejszych, mniejszych i smaczniejszych owocach zyskuje coraz większe znaczenie.
Sztuka kulinarna
Owoce o średnicy 1-2 cm są smaczne i jadalne. Osiągają najlepszy smak dopiero w pełni dojrzałości. Zawierają wartościowe kwasy organiczne, węglowodany oraz bardzo dużo witaminy C, a także witaminy A, B1, B2, B6, E, H, PP i sole mineralne: wapnia, fosforu, kobaltu, zwłaszcza zaś żelaza. W 100 g poziomek znajduje się 60 mg witaminy C. Ze względu na aromat nieprzetworzone poziomki są znacznie lepsze w natychmiastowym spożyciu niż hodowlane odmiany poziomek i truskawek. Stosuje się je także do wyrobu marmolad, kompotów i kruszonów. Dziś już znacznie rzadziej zbierane ze środowiska naturalnego z powodu mniejszej wydajności od odmian hodowlanych.
Roślina lecznicza
• Surowiec zielarski: młode liście (Folium Fragariae). Zawierają flawonoidy, kwasy organiczne, olejki eteryczne, witaminy i inne substancje. Własności lecznicze mają jednak tylko liście z poziomek dziko rosnących – nie mają ich uprawiane odmiany ogrodowe.
• Działanie: ściągające, słabo moczopędne i ogólnie wzmacniające organizm. Stosuje się przy niektórych schorzeniach układu moczowego, nerek i schorzeniach żołądkowych związanych z biegunką.
Gatunek rośliny należący do rodziny amarylkowatych, typowy dla rodzaju Galanthus. W naturze znany z lasów południowej i środkowej Europy, jednak szeroko rozpowszechniony poza zwartym zasięgiem jako roślina ozdobna. Gatunek popularny w uprawie i rozpoznawalny jako symbol przedwiośnia. Także roślina miododajna i lecznicza. W Polsce podlega ochronie gatunkowej.
Pokrój – roślina o wysokości od 15 do 30 cm. W korzystnych warunkach tworzy duże kępy.
Organy podziemne – kulista lub jajowata cebula o obwodzie do 4–6 cm, okryta suchą, brązową łuską. U jej nasady wytwarzane są cebule potomne i z tego miejsca wyrastają też liczne korzenie.
Łodyga – owalny głąbik jednokwiatowy, na przekroju obły, w dolnej części z kilkoma krawędziami. W czasie kwitnienia prosto wzniesiony, osiąga do 11 cm długości, podczas owocowania wydłuża się i pokłada.
Liście – asymilacyjne liście odziomkowe zwykle dwa, rzadko trzy lub cztery (liście liczniej rozwijają się po przekwitnieniu), sinozielone, mięsiste, równowąskie, szerokości 4–10 mm i długości początkowo do 9 cm, krótsze od łodygi, później po przekwitnieniu dorastają do 24 cm długości. U nasady objęte są liściem pochwiastym o długości do 6 cm, błoniastym, który pełni funkcję ochronną dla młodych liści asymilacyjnych otulając je od zewnątrz.
Kwiaty – kwiat pojedynczy, pachnący, zwisający na szypułce o długości ok. 3 cm wyrastającej ze szczytu łodygi. W pąku okryty dwoma zrośniętymi podsadkami, nieznacznie dłuższymi od szypułki (pełnią one funkcję ochronną przed niskimi temperaturami). Podsadki te zrastają się tworząc pochwiasty liść podkwiatowy z dwoma zgrubiałymi, zielonymi krawędziami, pomiędzy nimi i na ich krawędziach błoniasty. Okwiat dzwonkowaty, o sześciu listkach w dwóch okółkach: trzy zewnętrzne długie do 25 mm (u odmian bywają dłuższe) i szerokie do 8 mm, odstające, eliptyczne, śnieżnobiałe, na szczycie zaokrąglone i kapturkowate. Listki wewnętrzne krótsze, do 11 mm długości, na szczycie sercowato wycięte, z zieloną plamką w kształcie greckiej litery Λ przy wycięciu oraz biało zaznaczonymi miejscami przebiegu wiązek przewodzących, między którymi umiejscowione są kanalikowate miodniki. Osobny miodnik znajduje się także na szczycie szyjki dolnego, trójkrotnego, jednoszyjkowego słupka. Szyjka prosta do 9 mm długości, zakończona niewielkim główkowatym znamieniem. Zalążnia zielona wyraźnie widoczna poniżej listków okwiatu, walcowata, ma do 4 mm średnicy. Pręcików jest sześć. Mają 6 mm długości i bardzo krótką, białą nitkę pręcika. Komory pyłkowe mają 5 mm długości, żółty kolor i złączone są w wydłużony i zaostrzony na końcu stożek. Szczyty wydłużonych komór pyłkowych są odgięte, tak że przy lekkim wstrząsie wysypuje się z nich pyłek.
Owoce – mięsista, żółtozielona torebka trójkomorowa, pękająca wzdłuż komór. Zawiera 1-15 eliptycznych, białawych nasion, opatrzonych elajosomami (cienkościenne wyrostki zawierające lipidy i białka).
Zastosowanie lecznicze:
Wysuszone i sproszkowane cebule przebiśniegów Galanthi bulbus (w lecznictwie pod tą nazwą stosowany jest surowiec pochodzący z dwóch gatunków – G. nivalis oraz G. woronowii).
Działanie:
Cebule przebiśniegów służą do otrzymywania galantaminy będącej inhibitorem cholinoestrazy. Acetylocholinesteraza jest enzymem rozbijającym acetylocholinę, a właśnie brak tego neuroprzekaźnika w niektórych obszarach mózgu jest charakterystyczny dla choroby Alzheimera. Galantamina hamując enzym pozwala utrzymać odpowiednie stężenie neuroprzekaźnika. Z zastosowaniem preparatów z galantaminą wiązane są duże nadzieje w leczeniu choroby Alzheimera. Alkaloid ten stosowany jest także w chorobach przebiegających z uszkodzeniem nerwów obwodowych, zakłóceniami w przewodzeniu bodźców, w leczeniu nerwobóli, miastenii, atonii mięśni, paraliżu i zapaleniu korzonków nerwowych. Poza tym likoryna zawarta w cebulkach posiada właściwości przeciwwirusowe.
Uprawa:
Przebiśniegi uprawiane są jako rośliny ozdobne w ogrodach, parkach i na cmentarzach, pod okapem drzew i zarośli. Uprawa towarowa ukierunkowana na otrzymywanie surowca leczniczego odmian bogatych w alkaloidy prowadzona jest zwłaszcza w Bułgarii.
Dawniej w Anglii, podczas święta Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny dziś zwanego Ofiarowaniem Pańskim przypadającym na 2 lutego, panny nosiły pęki tych kwiatów jako symbol czystości.
czas kwitnienia: II-III
Rodzaj roślin zielnych z rodziny goryczkowatych. Rodzaj ten obejmuje ok. 400 gatunków występujących na całym świecie, częściej w górach. Łacińska nazwa Gentiana (podobnie jak zwyczajowa nazwa polska gencjana) pochodzi od imienia króla Ilirii z II w. p.n.e. Gentiusa któremu przypisywano jej odkrycie.Gatunkiem typowym jest Gentiana lutea L.
Przeważnie byliny kłączowe, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie.
Liście – naprzeciwległe, całobrzegie, siedzące.
Kwiaty – duże, promieniste, 3-, 4- lub pięciokrotne o koronie zrosłopłatkowej, rurkowatej, dzwonkowatej lub lejkowatej, różnie zabarwionej. Znamiona słupka 2-łatkowe lub 2-wrębne. Cechą charakterystyczną, różniącą je od podobnego rodzaju goryczuszka jest występowanie w koronie wyrostków między łatkami i brak rzęsków w gardzieli korony.
Owoc – wielonasienna torebka.
W Polsce wszystkie gatunki goryczki występujące dziko objęte są ścisłą ochroną.
Zastosowanie:
Wiele gatunków gatunki jest uprawianych jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki mają własności lecznicze.
czas kwitnienia: VIII
Rodzaj bylin lub roślin jednorocznych z rodziny bodziszkowatych. Rodzaj liczy ok. 450 gatunków występujących na półkuli północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym. W Polsce występuje około 15 gatunków, kilka jest też uprawianych jako rośliny ozdobne.
Łodygi – zgrubiałe w węzłach.
Liście – pojedyncze, przeważnie naprzeciwległe, z przylistkami.
Kwiaty – w wierzchotkach dwu lub jednokwiatowych, różnej barwy i wielkości.
Owoce – rozłupnia, pęka na 5 rozłupek. Rozłupki opatrzone skręconą ością umożliwiającą samoczynne rozsiewanie.
Spotykana także pisownia „hizop” – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Inne nazwy zwyczajowe: izap lekarski, józefek, józefka
Pokrój – niewielki półkrzew, na ogół dorastający do 20-30 cm wysokości (chociaż trafiają się egzemplarze 60-70 centymetrowe).
Liście – niewielkie, lancetowate lub równowąskolancetowate.
Łodygi – cienkie, wzniesione ku górze.
Kwiaty – na szczytach łodyg pojawiają się zwykle w lipcu-sierpniu. Wyrastają z kątów liści, drobne, niedekoracyjne, o barwie białej, niebieskawej, różowej lub lila.
Owoc – rozłupka.
Zastosowanie:
ziele, zawiera sporo olejku eterycznego (do 1%), z którego wyodrębnić można m.in.: kamfen, pinen i cyneol, fitosterol, trójterpeny i flawonoidy.
Działanie i zastosowanie: Roślina zyskała uznanie człowieka jeszcze w starożytności, ciesząc się wówczas wielką sławą. Stanowiła wtedy nie tylko doskonałą przyprawę kulinarną i lekarstwo, ale była też wykorzystywana w sprawowaniu obrzędów kultowych wśród ludów Azji Mniejszej. Według Biblii miał działanie oczyszczające zarówno z nieczystości materialnej (trądu i zagrzybień budynków) (Kpł 14), jak i duchowej (Ps 50(51),9). Współcześnie znajduje zastosowanie przede wszystkim w kuchni.
czas kwitnienia: VIII
Gatunek roślin cebulowych i kłączowych należący do rodziny kosaćcowatych.
Rodzimy obszar występowania obejmuje południową, środkową i zachodnią Europę, Turcję, Kaukaz i Syberię. Jest uprawiany w Ameryce Północnej. W Polsce występuje w rozproszeniu na większości obszaru, ale najliczniej na Dolnym Śląsku, Wyżynie Lubelskiej, i na Roztoczu. W Karpatach występuje w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, Beskidzie Wyspowym, Dołach Jasielsko-Sanockich i na Pogórzu Wiśnickim. Nie występuje w województwie łódzkim, południowej i północnej części województwa mazowieckiego i na Pomorzu Zachodnim.
Łodyga – pusta, wzniesiona, do 80 cm wysokości. Wyższa od 2-6 równowąskich liści.
Kwiaty – przeważnie występują po dwa, niekiedy po 3-4 na jednym pędzie. Działki okwiatu o szerszej nasadzie. Biało-niebieskie, żyłkowane zwężają się nagle bez strefy przejściowej w żyłkowany „paznokieć”. Ciekawostką są spotykane w tych samych miejscach co roku białe – albinotyczne formy kwiatostanów na terenie Obszaru Natura 2000 Uroczysko Pięty.
Bylina, geofit. Występuje na torfowiskach niskich m.in. na wilgotnych łąkach trzęślicowych, niekiedy na ich obrzeżach np. w ziołoroślach czy nawet w mokrej psiarze. Niewielkie kępy z osobnikami kosaćca można spotkać też w rowach melioracyjnych oraz w pobliżu zbiorowisk roślinnych: rokicin z wierzbą rokitą oraz łozowisk z wierzbą szarą na łąkach. Podłożem są żyzne gleby bagienne zawierające wapń, wyłącznie w nieuprawianych siedliskach. W górzystych terenach tylko w dolinach.
Zagrożenia i ochrona:
Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
czas kwitnienia: VI
Gatunek byliny z rodziny liliowatych (Liliaceae). Występuje w Europie i Azji. W Polsce jest rośliną rzadką, częściej spotykana jest w Sudetach i Karpatach.
Rośnie w rzadkich, widnych lasach, zaroślach, zrębach, rzadziej wśród ziołorośli. W najwyższych położeniach (Tatry) na halach, na trawiastych miejscach wśród skał.
Dostęp do nektaru mają tylko owady długotrąbkowe, dlatego kwiaty lilii zapylane są tylko przez motyle dzienne i nocne, głównie z rodziny zawisakowatych. Roślina kwitnie od końca czerwca do połowy sierpnia. Zwabia owady nie tylko dużymi i barwnymi kwiatami, ale również zapachem. Szczególnie intensywnie pachnie wieczorem i nocą. Jeśli jednak z jakichś powodów (np. długotrwała zła pogoda) nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem i również wytworzyć nasiona, jednak gorszej jakości.
Często rozmnaża się wegetatywnie (w hodowli amatorskiej) za pomocą cebulek powstających u nasady starej cebuli (nieliczne), a w ogrodnictwie głównie z sadzonek łuskowych.
Objęta jest w Polsce ochroną ścisłą. Jej piękne kwiaty były i są przyczyną znacznego jej wyniszczenia na siedliskach naturalnych.
Łodyga – nierozgałęziona, sztywna, naga lub owłosiona, w górnej części czasem purpurowo nakrapiana, wysoka od 40 do 150 cm.
Liście – liście siedzące, podłużne, eliptycznie lancetowate, całobrzegie, szerokie na 2 – 5 cm, są wyraźnie unerwione. Ustawione na łodydze skrętolegle, tworzą zwykle 2–4 nibyokółki.
Kwiaty – kwiatostan na wierzchołku łodygi stanowi luźne grono. Kwiaty barwy od ciemnoróżowej do brudnolila, ciemnopurpurowo nakrapiane, w liczbie od trzech do dwunastu, osadzone są na długich, łukowato zwieszających się szypułkach. Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę, sześciodziałkowy. W miarę dojrzewania mięsiste działki okwiatu odginają się coraz mocniej na zewnątrz, aż zawinięte dotkną nasady kwiatu. Środkiem każdego płatka biegnie rynienka, wypełniona nektarem.
Owoce – w formie dużej, trójkątnokulistej torebki z płaskimi, ciemnożółtymi, szeroko oskrzydlonymi nasionami. Nasiona rozsiewane są przez wiatr.
Część podziemna – owalna, złotożółta cebula, złożona z licznych łusek (stąd nazwa „złotogłów”).
Zastosowanie:
Dawniej jej cebulki uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej.
Zwyczajowo nazywana także krzyżem maltańskim, krzyżem Jerozolimy – gatunek roślin należący do rodziny goździkowatych. Występuje dziko w Azji (wschodnia i zachodnia Syberia, europejska część Rosji, Mongolia i część Chin, Kazachstan, Kirgistan). Od czasów średniowiecza jest nieoficjalnym symbolem angielskiego miasta Bristol. Od XVIII w wielu krajach, również w Polsce jest uprawiana jako roślina ozdobna.
Łodyga – dość gruba, wzniesiona, nie rozgałęziająca się, o wysokości do 1,2 m.
Liście – szorstko owłosione, zebrane w przyziemną rozetę jajowate, zaostrzone. Liście łodygowe siedzące.
Kwiaty – zebrane po 10–50 w gęstą szczytową wierzchotkę. U formy typowej są pomarańczowe, ale istnieją odmiany o kwiatach barwy białej i różowej, a także o kwiatach pełnych[4]. Kwitnie w lecie i krótko.
Owoc – wielonasienna torebka.
Uprawa:
Sadzona na rabatach i ogródkach skalnych. Preferuje słoneczne stanowisko, w półcieniu rośnie wyższa i bardziej rzadka. Podłoże powinno być kwaśne, próchniczno-gliniaste i zdrenowane żwirem (nie lubi dużej wilgoci w glebie). Rozmnaża się ją przez wysiew nasion wczesną wiosną. Po przekwitnięciu kwiaty należy usuwać.
czas kwitnienia: VI-VIII
Gatunek rośliny wieloletniej z rodziny ślazowatych. Pochodzi z południowej i południowo-wschodniej Europy. W Polsce zadomowiony, pospolity na całym niżu.
Łodyga – wzniesiona, rozgałęziona, o długość od 20 do 80 cm, niekiedy do 100 cm, owłosiona.
Liście – okrągławe w zarysie, pierzasto postrzępione, liści odziomkowe nerkowate.
Kwiaty – różowe lub białe o średnicy 4-6 cm, pojedyncze, wyrastające z kątów liści. Mają zapach piżma, stąd nazwa gatunkowa.
Owoce – rozłupnia zawierająca kilkanaście gładkich rozłupek o zaokrąglonych brzegach, ułożonych w krążek.
Rośnie na ubogich murawach, słonecznych i suchych łąkach i pastwiskach, zaroślach.
Pochodzenie i uprawa:
Jest uprawiany jako roślina ozdobna. Nadaje się na rabaty kwiatowe w ogródkach, szczególnie naturalistycznych. Jest w pełni mrozoodporny. Najlepiej rośnie na słonecznym stanowisku i na przepuszczalnym, niezbyt żyznym podłożu. Rozmnaża się przez nasiona lub sadzonki, zwykle w ogrodzie rozsiewa się sam. Po pierwszym kwitnieniu należy go nieco przyciąć.
czas kwitnienia: VI-IX
Gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Spontaniczny mieszaniec międzygatunkowy mięty nadwodnej i mięty zielonej powstały prawdopodobnie w Anglii i tam wprowadzony do uprawy w XVIII w., początkowo w hrabstwie Surrey, a potem w okręgu Mitcham. Tam też zaczęto go uprawiać i z tego terenu pochodzi pierwszy opis zawarty w „Ray, 1724 Synopsis Methodica…”. Jest rośliną uprawną, czasami dziczejącą. Inne nazwy: miętkiew, miętkiewa.
Roślina obcopylna. W rzeczywistości mieszaniec jest praktycznie bezpłodny, najczęściej jedna łodyga zawiązuje jeden owoc, a ze stu owoców tylko 10 jest zdolnych do kiełkowania. W uprawie stosuje się wyłącznie rozmnażanie wegetatywne z podziału roślin lub podziału kłączy.
Pokrój – zielna roślina o pokroju krzewiastym do 90 cm wysokości, wytwarzająca poziome kłącza tuż pod poziomem gruntu (białe) lub powierzchniowe (zielone) (w zależności od wilgotności podłoża).
Łodyga – wzniesiona, gałęzista (rozgałęziająca się w okółkach liści), 4-kanciasta, o rzadkim owłosieniu na kantach, zielona do brunatnobrązowej w zależności od odmiany, o pustych międzywęzłach lub wypełnionych rzadką parenchymą.
Liście – ulistnienie nakrzyżległe, liście na wyraźnych, krótkich ogonkach, lancetowatojajowate do podługojajowatych, zaostrzone, nierównomiernie ostro piłkowane. Z wierzchu ciemnozielone, spodem jaśniejsze, z obu stron gruczołkowato, żółto kropkowane.
Kwiaty – w nibyokółkach, zebrane w kątach liści, tworzące nibykłos o walcowatym kształcie. Kwiaty drobne, 5-6 mm długości, obupłciowe lub tylko słupkowe, różowe, czerwonawe do liliowych, kielich rurkowaty o 5 ząbkach, 10-12 nerwowy, lekko bruzdkowany od wystających nerwów i gruczołkowato kropkowany. Pręciki cztery, fioletowe, krótsze od korony.
Owoce – zozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki.
Zastosowanie:
Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: Liść mięty pieprzowej (Folium Menthae piperitae), którego głównymi składnikami są: olejek miętowy, kwas askorbinowy (25 mg%), karoten (do 40 mg%), rutyna (14 mg%), apigenina, betaina, kwas oleanowy i ursulowy.
Przetwór: olejek miętowy (Oleum Menthae piperitae), w skład którego wchodzą: mentol (monoterpen), który oddziałuje na receptory zimna, wywołując uczucie chłodu; mentofuran, menton, octan mentylu, walerianian mentylu, felandren, pinen, cyneol, piperyton, jasmon, garbniki (6-12%), flawonoidy.
Działanie: Liście zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, pobudzają wytwarzanie żółci, usprawniają pracę jelit. Stosowane są jako środek wiatropędny, przy zaburzeniach trawienia, w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych. Mają także właściwości przeciwbakteryjne i nieznacznie uspokajające. Olejek miętowy ma podobne, ale silniejsze działanie, szczególnie jako środek odkażający i uspokajający. Stosowany zewnętrznie w nieżycie nosa, do inhalacji przy nieżytach gardła i oskrzeli. Stanowi także składnik preparatów do użytku wewnętrznego przy zapaleniu dróg żółciowych i w schorzeniach wątroby lub jelit.
Roślina kosmetyczna. zawarty w jej zielu mentol jest podstawowym surowcem do produkcji pasty do zębów, płynów do ust, kremów do masażu, dodatków do kąpieli i innych kosmetyków. Menton natomiast jest wykorzystywany jako składnik perfum.
Roślina przyprawowa
Roślina miododajna
Uprawa:
Jest bardzo łatwa w uprawie. Rozmnaża się wyłącznie wegetatywnie, przez podział kłączy. Ze względu na jej dużą ekspansywność należy oddzielać ja od innych roślin uprawnych, gdyż łatwo je zagłusza i staje się chwastem. Najlepiej rośnie na żyznej, próchnicznej glebie i na słonecznym stanowisku. Jest w pełni mrozoodporna.
czas kwitnienia: V-VII
Rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych. Rodzaj obejmuje ponad 200 gatunków pochodzących z umiarkowanych stref Europy i Azji oraz gór Afryki . Szczególna różnorodność gatunków występuje w rejonie śródziemnomorskim i na wschód aż do Chin. Niektóre gatunki rozpowszechniły się na nowych obszarach, w tym zawędrowały do Ameryki Północnej.
Pokrój – większość gatunków to wieloletnie rośliny zielne, niektóre są jednoroczne.
Łodyga – mocna, rozrośnięta.
Liście – sercowate, zielone do szarozielonych, ułożone naprzeciwlegle, ogonkowe. Brzeg blaszki liściowej karbowany lub ząbkowany.
Kwiaty – białe, niebieskie, różowe lub liliowe. Zebrane na szczytach łodyg w nibyokółka.
Zastosowanie:
Kocimiętki znajdują zastosowanie w ziołolecznictwie. Są to również ważne rośliny miododajne. Wydajność z 1 hektara wynosi 150-200 kilogramów miodu. Dlatego warto sadzić je w pobliżu pasiek. Niektóre gatunki i mieszańce są uprawiane jako rośliny ozdobne.
Zachowanie kota w pobliżu kocimiętki:
Kocimiętka znana jest także z wpływu, jaki wywiera na koty, od czego pochodzi nazwa rodzaju. Około 2/3 kotów jest podatnych na działanie kocimiętki, cecha ta jest dziedziczna.
Rośliny zawierają nepetalakton, będący prawdopodobnie kocim feromonem. Kiedy kot wyczuwa kocimiętkę zaczyna się w niej tarzać, chwytać łapami, gryźć, lizać, następnie głośno mruczy i miauczy. Trwa to około 10 minut, po czym zwierzę traci zainteresowanie rośliną. Po kolejnych 2 godzinach cały proces może zajść na nowo. Małe kocięta i starsze koty wykazują mniejsze zainteresowanie kocimiętką, bardzo wyczulone na jej działanie wydają się być osobniki w wieku rozrodczym.
Przynajmniej trzy gatunki kocimiętki przyciągają koty, są to: Nepeta cataria, N. grandiflora i N. ×faassenii.
Kocimiętka skutecznie odstrasza także niektóre owady: muchy bolimuszki kleparki (Stomoxys calcitrans, które żywią się krwią dużych ssaków, np. koni i krów), muchy domowe, komary i karaczany.
czas kwitnienia: V-IX
Zwana popularnie oregano – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny jasnotowatych. Rośnie w Afryce Północnej, Europie i Azji. W Polsce występuje na całym terytorium i jest pospolity. Inna nazwa: dziki majeranek.
Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Świetliste zarośla, zwłaszcza nadrzeczne, widne lasy liściaste, suche wzgórza i zbocza. W górach rośnie aż do piętra kosodrzewiny.
Łodyga – wzniesiona, prosta, sztywna, czterokanciasta, rozgałęziona, o wysokości do 80 cm. Cała jest owłosiona, czasami wybarwiona na purpurowo. Cała roślina wytwarza silny, przyjemny zapach.
Liście – wszystkie liście ogonkowe, jajowate, tępe, całobrzegie, czasami słabo ząbkowane. Ulistnienie naprzeciwległe. Na liściach występują drobne, przeświecające punkty. Są to gruczoły wytwarzające olejki eteryczne.
Kwiaty – wyrastają w szczytowych podbaldachach. Są przedprątne, jedno, lub obupłciowe, zapylane przez błonkówki. Ich kielich ma jajowatotrójkątne, zaostrzone ząbki, korona o długości 4-6 mm ma różowoliliowy kolor i jest wargowa. 3 klapy dolnej wargi są okrągłe, warga górna i środkowa klapa dolnej wargi są nieco wycięte. Występują małe przykwiatki, o szerokości większej niż ich długość.
Owoc – rozłupnia zawierająca 4 brunatne, kulistojajowate rozłupki.
Kłącze – silnie rozgałęzione, z licznymi rozłogami.
Roślina lecznicza:
Głównym składnikiem jest olejek eteryczny zwany olejkiem tymolowym, zawierający tymol, karwakrol i seskwiterpeny. Ponadto jako składniki czynne występują garbniki, flawonoidy (apigenina, luteolina), kwas kawowy i kwas ursolowy i fitosterole. W owocach obecny śluz (ok. 6%).
Działanie:
wykrztuśne, dezynfekujące, przeciwbiegunkowe, moczopędne, przeciwskurczowe, wiatropędne, odtruwające. Zewnętrznie olejek tymolowy wykorzystuje się do płukania gardła, wzmacniających kąpieli oraz przy trudno gojących się ranach skóry i świądzie. Napar z mieszanki lebiody (zazwyczaj w mieszance z innymi ziołami) działa wiatropędnie i stosowany jest przy atonii jelit, nadmiernej fermentacji jelit, bębnicy, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, niedoczynności wątroby.
Sztuka kulinarna:
roślina przyprawowa w kuchni wielu narodów, głównie zachodnich. Wchodzi m.in. w skład ziół prowansalskich. Lebiodki używa się do sosów, pizzy, przyprawiania mięsa, sałatek.
Wchodzi w skład niektórych kosmetyków, jest składnikiem płynów do kąpieli i do płukania ust.
Ciekawostki:
• Jest jedną z najdawniej znanych roślin leczniczych. Jej właściwości lecznicze znał już Hipokrates i Arystoteles.
• Jej zielem farbowano dawniej tkaniny na czarno. Kwiaty były doskonałej jakości pomarańczowym barwnikiem do wełny.
• W średniowieczu ziele lebiodki zabezpieczać miało przed czarami.
• Używano jej jako namiastki zamiast herbaty i tytoniu.
czas kwitnienia: VII-IX
Jedyny rodzaj należący do rodziny piwoniowatych. Należą do niego ok. 33 gatunki. Pochodzą głównie z obszarów Europy i Azji o umiarkowanym klimacie, jedynie 2 gatunki pochodzą z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej.
Charakterystyka:
Większość gatunków to byliny, ale część z nich to niewysokie krzewy (do 2,5 m wysokości). U wszystkich gatunków liście są sezonowe, a korzenie marchwiaste, drewniejące. Posiadają białe, różowe, purpurowe, rzadziej żółte kwiaty, które są często pachnące. Mieszańce mają też kwiaty dwubarwne i pełne.
Zastosowanie i uprawa:
Wiele gatunków z rodzaju piwonia to rośliny ozdobne. Uprawiane są w krajach, w których występują mroźne zimy, jedynie bowiem po przejściu takiego okresu spoczynku zawiązują obficie pąki kwiatowe. Najlepiej rosną na stanowisku słonecznym i na żyznej glebie. Wymagają częstego nawożenia. Wskazane jest ściółkowanie, które zapewnia większą wilgoć w glebie. Rozmnaża się je głównie przez podział późną jesienią, a piwonie drzewiaste przez odrosty. W szkółkach zwykle rozmnaża się piwonie drzewiaste przez szczepienie na podkładkach, jednakże tak otrzymane rośliny są zwykle krótkowieczne.
czas kwitnienia: VI
Rodzaj należący do rodziny piwoniowatych. Należą do niego ok. 33 gatunki. Pochodzą głównie z obszarów Europy i Azji o umiarkowanym klimacie, jedynie 2 gatunki pochodzą z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej.
Charakterystyka:
Większość gatunków to byliny, ale część z nich to niewysokie krzewy (do 2,5 m wysokości). U wszystkich gatunków liście są sezonowe, a korzenie marchwiaste, drewniejące. Posiadają białe, różowe, purpurowe, rzadziej żółte kwiaty, które są często pachnące. Mieszańce mają też kwiaty dwubarwne i pełne.
Zastosowanie i uprawa:
Wiele gatunków z rodzaju piwonia to rośliny ozdobne. Uprawiane są w krajach, w których występują mroźne zimy, jedynie bowiem po przejściu takiego okresu spoczynku zawiązują obficie pąki kwiatowe. Najlepiej rosną na stanowisku słonecznym i na żyznej glebie. Wymagają częstego nawożenia. Wskazane jest ściółkowanie, które zapewnia większą wilgoć w glebie. Rozmnaża się je głównie przez podział późną jesienią, a piwonie drzewiaste przez odrosty. W szkółkach zwykle rozmnaża się piwonie drzewiaste przez szczepienie na podkładkach, jednakże tak otrzymane rośliny są zwykle krótkowieczne.
czas kwitnienia: VI
Rodzaj należący do rodziny piwoniowatych. Należą do niego ok. 33 gatunki. Pochodzą głównie z obszarów Europy i Azji o umiarkowanym klimacie, jedynie 2 gatunki pochodzą z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej.
Charakterystyka:
Większość gatunków to byliny, ale część z nich to niewysokie krzewy (do 2,5 m wysokości). U wszystkich gatunków liście są sezonowe, a korzenie marchwiaste, drewniejące. Posiadają białe, różowe, purpurowe, rzadziej żółte kwiaty, które są często pachnące. Mieszańce mają też kwiaty dwubarwne i pełne.
Zastosowanie i uprawa:
Wiele gatunków z rodzaju piwonia to rośliny ozdobne. Uprawiane są w krajach, w których występują mroźne zimy, jedynie bowiem po przejściu takiego okresu spoczynku zawiązują obficie pąki kwiatowe. Najlepiej rosną na stanowisku słonecznym i na żyznej glebie. Wymagają częstego nawożenia. Wskazane jest ściółkowanie, które zapewnia większą wilgoć w glebie. Rozmnaża się je głównie przez podział późną jesienią, a piwonie drzewiaste przez odrosty. W szkółkach zwykle rozmnaża się piwonie drzewiaste przez szczepienie na podkładkach, jednakże tak otrzymane rośliny są zwykle krótkowieczne.
czas kwitnienia: VI
Gatunek byliny należący do rodziny szparagowatych. Występuje na terenie prawie całej Europy, a także w Azji i Ameryce Północnej. W Polsce roślina dość rozpowszechniona, spotykana na całym niżu i w niższych położeniach górskich.
Łodyga – obła, zwykle łukowato wygięta i skłoniona w dół, o wysokości przeważnie od 30 do 70 cm. Wyrasta z czołgającego się, rozgałęzionego kłącza posiadającego ślady po ubiegłorocznych, obumarłych łodygach.
Liście – skrętoległe, bezogonkowe, siedzące, eliptyczne, ustawione dwustronnie, malejące w stronę szczytu łodyg. Nerwacja wyraźnie widoczna.
Kwiaty -białe o średnicy 10 mm, z zielonkawym nalotem, dzwonkowate, wąskie, zgrupowane w gronach, zwisające na krótkich szypułkach, wyrastające w kątach liści od trzech do pięciu kwiatów. Okwiat rurkowato-dzwonkowaty z zielonymi ząbkami. Wewnątrz kwiatu 6 pręcików i 1 słupek z długą, nitkowatą szyjką i niewielkim znamieniem. Pręciki mają nitki przyrośnięte do rurki korony, a ich pylniki oraz znamię słupka, zasłaniają wejście do kwiatu. Na dnie rurki kwiatu znajduje się nektar, dostać się do niego mogą jednak tylko silne trzmiele z długimi aparatami pyszczkowymi, przedzierając się przez zaporę z pylników, przy okazji dokonując zapylenia krzyżowego przyniesionym na grzbiecie i głowie pyłkiem z innych kwiatów kokoryczki.
Owoc – jagoda z kilkoma nasionami. Dojrzała ma czarny kolor z widocznym oszronieniem.
Roślina trująca:
Zawiera trujące glikozydy i asparganinę. Toksyczny jest owoc, który bywa mylony z owocami borówki czernicy powodując zatrucia u ludzi
Roślina ozdobna:
Bardzo cenna i atrakcyjna roślina do leśnych zakątków w ogrodzie. Szczególnie, jako roślina cieniolubna nadaje się do sadzenia pod drzewami. Wymaga żyznej, próchnicznej gleby.
Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: podstawowym surowcem jest kłącze, zawierające glikozydy saponinowe, sitosterol, asparagina i inne aminokwasy.
Działanie: moczopędne, antyseptyczne, obniżające poziom cukru i przeciwreumatyczne. Stosowane jest przy leczeniu cukrzycy i chorób nerek. Leczenie powinno odbywać się pod kontrolą lekarza.
Zbiór i suszenie: kłącze zbierane jest w okresie kwitnienia rośliny. Po zbiorze należy niezwłocznie wysuszyć w zacienionym miejscu bez stosowania podwyższonej temperatury suszenia.
Rodzaj roślin należący do rodziny pierwiosnkowatych. Według niektórych ujęć taksonomicznych należy do niego ok. 400 gatunków. Występują głównie w Europie i Azji na obszarach o klimacie umiarkowanym, najliczniej w Chinach i Himalajach. Niektóre jednak gatunki sięgają swoją południową granicą zasięgu aż po góry Nowej Gwinei. Gatunkiem typowym jest Primula veris .
Byliny, zazwyczaj kłączowe o liściach pojedynczych, u większości gatunków najszerszych przy końcu i przeważnie tworzących różyczki liściowe. Kwiaty najczęściej zebrane w baldachy, u kilku tylko gatunków wyrastają pojedynczo lub po kilka. Budowa kwiatów zróżnicowana u różnych gatunków, ale zawsze są to kwiaty rurkowate o 5 płatkach odgiętych na zewnątrz i bardzo często karbowanych.
Rodzaj roślin należący do rodziny pierwiosnkowatych. Według niektórych ujęć taksonomicznych należy do niego ok. 400 gatunków. Występują głównie w Europie i Azji na obszarach o klimacie umiarkowanym, najliczniej w Chinach i Himalajach. Niektóre jednak gatunki sięgają swoją południową granicą zasięgu aż po góry Nowej Gwinei. Gatunkiem typowym jest Primula veris.
Byliny, zazwyczaj kłączowe o liściach pojedynczych, u większości gatunków najszerszych przy końcu i przeważnie tworzących różyczki liściowe. Kwiaty najczęściej zebrane w baldachy, u kilku tylko gatunków wyrastają pojedynczo lub po kilka. Budowa kwiatów zróżnicowana u różnych gatunków, ale zawsze są to kwiaty rurkowate o 5 płatkach odgiętych na zewnątrz i bardzo często karbowanych.
czas kwitnienia: III-IV
Miodunka plamista, m. lekarska (Pulmonaria officinalis L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny ogórecznikowatych. Rodzime rejony jej występowania to niemal cała Europa. W Polsce jest rzadki, występuje głównie w części zachodniej i na Pomorzu.
Łodyga – łodyga soczysta, wzniesiona, pojedyncza, lub słabo rozgałęziająca się, kanciasta i cała silnie, gruczołowato owłosiona. Wysokość 20-30 cm. Pod ziemią występuje czarne i silnie rozgałęzione kłącze.
Liście – jajowate i zaostrzone liście odziomkowe o szerokości mniej więcej równej ich długości (co najwyżej półtora razy dłuższe od szerokości), rozwijają się wczesną wiosną, równocześnie z kwiatami. U nasady zwężają się, od spodu są jaśniejsze i sztywno owłosione. Ich ogonki liściowe są dłuższe od blaszki. Liście łodygowe w dolnej części mają krótkie, oskrzydlone ogonki, górne są siedzące. Charakterystyczna cechą tego gatunku miodunki jest występowanie na górnej stronie wszystkich liści jasnych, srebrzystych plam.
Kwiaty – dwubarwne i różnosłupkowe (heterostylia): młode kwiaty czerwone, później stają się fioletowe. Wyrastają na krótkich, silnie gruczołowato owłosionych szypułkach, tworząc na szczycie łodygi stosunkowo gęsty kwiatostan typu dwustronny sierpik. Kielich lejkowatego kształtu, złożony z 5 jednakowych, trójkątnych ząbków. Wewnątrz korony 5 łukowatych, orzęsionych linii.
Owoc – składa się z 4 brunatnych lub czarnych rozłupek.
Roślina uprawna:
uprawiana jest jako roślina ozdobna ze względu na swoje dwubarwne kwiaty i plamiste liście.
Roślina lecznicza:
Surowcem zielarskim jest ziele (Herba Pulmonariae). Ma takie same własności lecznicze i zastosowanie, jak miodunki ćmy.
czas kwitnienia: IV-V
Gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Niegdyś występowała w Polsce w środowisku naturalnym (ostatnio podawana tylko z Lubeszczyzny), jednakże już prawdopodobnie wymarła na naturalnych stanowiskach. Jest natomiast często uprawiana. Oprócz typowego gatunku w uprawie występują jej mieszańce określane często nazwą sasanka ogrodowa i często mylone z sasanką zwyczajną
Bylina. Kwitnie od marca do początku maja. Nasiona rozsiewane przez wiatr.
Łodyga – owłosiony długimi, srebrzystymi włosami głąbik, po przekwitnięciu znacznie się wydłuża. Pod ziemią roślina posiada silne i rozgałęzione kłącze z którego wyrasta kilka łodyg.
Kwiaty – jeden, duży, szczytowy, fioletowy kwiat na łodydze, zwieszający się w dół. Czasami spotyka się kwiaty o białej barwie. Kwiaty są charakterystycznie filcowate po zewnętrznej stronie. Okwiat z zewnątrz kosmkowo owłosiony, prawie dwa razy dłuższy od żółtych pręcików. Nie jest zróżnicowany na kielich i koronę. Kwiaty o długości 5 – 6 cm są początkowo dzwonkowate, później rozpostarte.
Owoce – po przekwitnięciu owocostan, zawierający niełupki wygląda jak puchata kula. Niełupka, o długości ok. 3,5 cm zrośnięta jest z odstająco, jedwabiście owłosioną szyjką słupka
Siedlisko: występowała na suchych łąkach, w suchych lasach sosnowych, na słonecznych zboczach. Roślina światłolubna (heliofit).
Cała roślina jest lekko trująca. Powoduje pobudzenie i paraliż ośrodkowego układu nerwowego, mdłości i odurzenie
Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Zastosowanie:
Roślina ozdobna. Ze względu na to, że kwitnie wczesną wiosną, jest często sadzona w ogródkach przydomowych, zwłaszcza w ogrodach skalnych. Ozdobna jest również po przekwitnięciu. Nadaje się na rabaty i do ogródków skalnych.
Uprawa:
Uprawiana jest zazwyczaj z nasion, bardzo łatwo rozmnaża się też przez podział rozrośniętych kęp. Wymaga gleb lekkich i dobrze wapnowanych oraz stanowiska słonecznego, lub nieco tylko zacienionego. Po kilku latach bryła korzeniowa ulega nadmiernemu zagęszczeniu, należy ją wówczas wykopać i przerzedzić.
czas kwitnienia: IV-V
Gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Niegdyś występowała w Polsce w środowisku naturalnym (ostatnio podawana tylko z Lubeszczyzny), jednakże już prawdopodobnie wymarła na naturalnych stanowiskach. Jest natomiast często uprawiana. Oprócz typowego gatunku w uprawie występują jej mieszańce określane często nazwą sasanka ogrodowa i często mylone z sasanką zwyczajną
Łodyga – owłosiony długimi, srebrzystymi włosami głąbik, po przekwitnięciu znacznie się wydłuża. Pod ziemią roślina posiada silne i rozgałęzione kłącze z którego wyrasta kilka łodyg.
Liście – liście odziomkowe w rozetce, blisko ziemi. W zależności od podgatunku pojawiają się przed, po lub w czasie kwitnienia. Dopiero w pełni lata są całkowicie rozwinięte. Są dwu- lub trzykrotnie pierzaste, jedwabisto owłosione, później łysiejące.
Kwiaty – jeden, duży, szczytowy, fioletowy kwiat na łodydze, zwieszający się w dół. Czasami spotyka się kwiaty o białej barwie. Kwiaty są charakterystycznie filcowate po zewnętrznej stronie. Okwiat z zewnątrz kosmkowo owłosiony, prawie dwa razy dłuższy od żółtych pręcików. Nie jest zróżnicowany na kielich i koronę. Kwiaty o długości 5 – 6 cm są początkowo dzwonkowate, później rozpostarte.
Owoce – po przekwitnięciu owocostan, zawierający niełupki wygląda jak puchata kula. Niełupka, o długości ok. 3,5 cm zrośnięta jest z odstająco, jedwabiście owłosioną szyjką słupka Bylina. Kwitnie od marca do początku maja. Nasiona rozsiewane przez wiatr.
Siedlisko: występowała na suchych łąkach, w suchych lasach sosnowych, na słonecznych zboczach. Roślina światłolubna (heliofit).
Cała roślina jest lekko trująca. Powoduje pobudzenie i paraliż ośrodkowego układu nerwowego, mdłości i odurzenie
Zastosowanie i uprawa.
Roślina ozdobna. Ze względu na to, że kwitnie wczesną wiosną, jest często sadzona w ogródkach przydomowych, zwłaszcza w ogrodach skalnych. Ozdobna jest również po przekwitnięciu. Nadaje się na rabaty i do ogródków skalnych.
Uprawiana jest zazwyczaj z nasion, bardzo łatwo rozmnaża się też przez podział rozrośniętych kęp. Wymaga gleb lekkich i dobrze wapnowanych oraz stanowiska słonecznego, lub nieco tylko zacienionego. Po kilku latach bryła korzeniowa ulega nadmiernemu zagęszczeniu, należy ją wówczas wykopać i przerzedzić.
czas kwitnienia: IV-V
Posiada małe kwiaty koloru białego zebrane w okółki tworzące kłosy. Liczne pędy są wzniesione i cztero-kanciaste. Jej liście są jajowate, pomarszczone i osadzone na krótkich ogonkach, koloru brudno-zielonego.
Pochodzenie i uprawa:
Najbardziej lubi miejsca ciepłe z glebą suchą lub lekko wilgotną, dobrze zdrenowaną i żyzną. Po przekwitnieniu należy przyciąć pędy kwiatostanowe.
Zastosowanie:
Świetnie nadaje się na każdą rabatę. Kwiaty są wspaniałe jako kwiat cięty.
czas kwitnienia: V-VII
Posiada małe kwiaty koloru jaskrawo niebieskie zebrane w okółki tworzące kłosy. Liczne pędy są wzniesione i cztero-kanciaste. Jej liście są jajowate, pomarszczone i osadzone na krótkich ogonkach, koloru brudno-zielonego.
Pochodzenie i uprawa:
Najbardziej lubi miejsca ciepłe z glebą suchą lub lekko wilgotną, dobrze zdrenowaną i żyzną. Po przekwitnieniu należy przyciąć pędy kwiatostanowe.
Zastosowanie:
Świetnie nadaje się na każdą rabatę. Kwiaty są wspaniałe jako kwiat cięty.
czas kwitnienia: IV-VII
Posiada małe kwiaty koloru niebiesko-fioletowego zebrane w okółki tworzące kłosy. Liczne pędy są wzniesione i cztero-kanciaste. Jej liście są jajowate, pomarszczone i osadzone na krótkich ogonkach, koloru brudno-zielonego.
Pochodzenie i uprawa:
Najbardziej lubi miejsca ciepłe z glebą suchą lub lekko wilgotną, dobrze zdrenowaną i żyzną. Po przekwitnieniu należy przyciąć pędy kwiatostanowe.
Zastosowanie:
Świetnie nadaje się na każdą rabatę. Kwiaty są wspaniałe jako kwiat cięty.
czas kwitnienia: V-VII
Uniwersalna siła lecznicza szałwii uwidoczniona jest już w jej nazwie botanicznej Salvia, wywodzącej się od łacińskiego słowa „salvare” – leczyć. Już w starożytności, przede wszystkim jednak w medycynie klasztornej, szałwia była nad wyraz popularną rośliną lekarską.
Pochodzenie i uprawa:
Szałwia należy do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) i zadomowiona jest w całym basenie Morza Śródziemnego.
Zastosowanie lecznicze:
Badania naukowe potwierdzają lecznicze właściwości liści szałwii stosowanych zewnętrznie przy zapaleniu dziąseł i zapaleniu błon śluzowych jamy ustnej i gardła. Szałwia stosowana wewnętrznie pomaga przy zapaleniu błony śluzowej i gardła, biegunkach i dolegliwościach trawiennych oraz przy potliwości.
czas kwitnienia: VI
Tulipan ogrodowy (Tulipa hybr.) – oznaczona przez Linneusza jako gatunek Tulipa gesneriana L. roślina z rodziny liliowatych. W rzeczywistości nie jest to gatunek, lecz grupa mieszańców różnych gatunków i obecnie mieszańce te oznaczane są jako Tulipa + nazwa odmiany (np. Tulipa `Cantor`). Od dawna bowiem (w Europie już od XVI w.) ogrodnicy w celu otrzymania nowych odmian krzyżowali z sobą różne gatunki tulipanów. Obecnie uprawiane tulipany ogrodowe pochodzą od gatunków: T. gesneriana, T. graveolens, T. fosteriana, T. greigii i innych. Znanych jest ok. 15 000 kultywarów (dane na 1983 r.), dzisiaj już nie sposób ustalić ich pochodzenia i dlatego określane są wspólną nazwą jako tulipan ogrodowy. Oprócz mieszańcowego tulipana ogrodowego wprowadzane są do uprawy również inne, niemieszańcowe gatunki tulipanów.
Pokrój – wzniesiona, prosta, gruba i sztywna, o wysokości do 80 cm.
Liście – ulistnienie skrętoległe, liście duże, bezogonkowe, eliptyczno-lancetowate, pokryte woskowym nalotem. Jest ich zazwyczaj 3–5, najniższy i największy wyrasta bezpośrednio z cebuli, pozostałe z dolnej części łodygi
Kwiaty – duże, osadzone są pojedynczo w szczytowej części łodygi, w rozmaitych kolorach, od białych po żółte, czerwone do fioletu w różnych ich odcieniach. Kwiaty te mogą być jednobarwne, lub dwubarwne. Okwiat niezróżnicowany, składa się z 6 dużych listków ułożonych w dwu okółkach. Wewnątrz okwiatu 6 dużych pręcików i 1 trzykomorowy słupek z trójdzielnym znamieniem.
Część podziemna – duża cebula okryta suchą łuską, zwykle brunatną lub brązową.
Pochodzenie:
Tulipan nie ma specjalnych wymagań co do gleby, najlepiej jednak rośnie na próchnicznej glebie o odczynie obojętnym , lekko kwaśnym lub lekko zasadowym. Stanowisko powinno być słoneczne.
Sposób uprawy:
Cebule wysadza się do ziemi jesienią, małe na głębokość 6–10 cm, duże na głębokość 11–15 cm. Powinny być przed sadzeniem zaprawione przez moczenie w odpowiednich preparatach grzybobójczych. Nawozi się już jesienią po zasadzeniu cebul, potem wiosną przed kwitnieniem.
czas kwitnienia: III-IV