Autor o pracach

Rozważmy sztukę sakralną nie tylko jako fenomen pełniący funkcję religijno-edukacyjną, symboliczną, modlitewną, ale również jako obraz całej rzeczywistości empirycznej, który zawiera w sobie pierwiastek nas, ludzi, poza ową rzeczywistość wyprowadzający. Sztukę sakralną przyszłości widzę jako sztukę, która w świetle współczesnego rozumienia świata tworzy opis rzeczywistości oparty na fundamencie prawdy wiedzy i nauki, odmiennej względem przeszłości, z której pochodzi obecny kanon sztuki sakralnej. Nadzieję daje sztuka, która przemawia nie tylko do wtajemniczonych i z racji swego pierwotnego charakteru tworzy pole dla ponadkulturowej refleksji dotyczących spraw fundamentalnych.

Aby zilustrować wyżej powiedziane, postaram się skonstruować przykład, sięgając do kilku dziedzin intelektualnych jednocześnie.

Na początek chciałbym przywołać problem wolnej woli, nawiązując do filozofii Schopenhauera, według którego osobista wolność woli nie istnieje. Człowiek, będąc częścią tego świata, jest wpisany w olbrzymi mechanizm stanowiący podstawę całego istnienia, wolę samą w sobie. Wszystko istnieje dzięki tej woli i postępuje w zgodzie z nią, w każdej ludzkiej czynności ciała materializuje się akt woli. Człowiek, tak samo jak każda inna istota, jest po prostu pośrednikiem przenoszącym wolę ze świata metafizycznego do świata fizycznego. Osoby, które chociaż z rzadka sięgają do literatury lub programów popularnonaukowych na temat funkcjonowania ludzkiego umysłu, zapewne zetknęły się ze stwierdzeniem, że „wolna wola” jest terminem budzącym liczne wątpliwości. Podejrzewa się, że decyzje świadomie podejmowane przez człowieka są wtórne względem decyzji, jakie zostały podjęte w mózgu nieświadomie i trochę wcześniej w stosunku do tych pierwszych. Fascynujący jest moment, w którym decyzja już zaistniała, ale jeszcze nie została uświadomiona i ucieleśniona. Niektórzy naukowcy w ogóle uważają mózg człowieka za maszynę biologiczną działającą zgodnie z rytmem znanego nam wszechświata. Nasuwa mi to na myśl skojarzenie, że mózg niejako automatycznie realizuje wolę wszechświata, wolę samą w sobie, o której czytałem u Schopenhauera.

Jednak według tego samego filozofa istnieje sposób na wyzwolenie się z tego mechanizmu, a są nim idee Platońskie. Może to być nieco zaskakujące, ale doszliśmy do dobrego momentu, aby sięgnąć świata matematyki. Z ogromnej przestrzeni liczb i praw rządzących nimi wybiorę jeden przykład, bardzo popularny i piękny, a mianowicie zbiór liczb Mandelbrota. Jest to zbiór liczb zespolonych, czyli odmiana liczb trochę bardziej pojemna niż ta, która jest nam przydatna na co dzień. Jeżeli zaczniemy nanosić te liczby na płaszczyznę współrzędnych w postaci punkcików, ukaże się przepiękny rysunek, w którym będziemy mogli dopatrzeć się wielu kształtów znanych nam ze świata natury. Patrząc na to, ktoś może odnieść wrażenie, że matematyka jest również przyrodą, ale ktoś inny powie, że to natura jest matematyczna. W każdym razie powstaje pytanie, czy ten zbiór został przez ludzi odkryty czy stworzony. Odnoszę subiektywne wrażenie, że ludzie bardziej wrażliwi na piękno natury uznają ten zbiór za odkryty, czyli jest on według nich po prostu przyrodą. Natomiast osoby, które nie chcą uwierzyć w nic bez twardych dowodów empirycznych, podchodzą do tej koncepcji sceptycznie.

Jeżeli jednak uznamy zbiór liczb Mandelbrota za unaocznienie pewnej zasady rządzącej przyrodą, staniemy się obserwatorami struktury rzeczywistości, kształtu będącego jej pierwowzorem, ideą Platońską. Każdy byt ożywiony i nieożywiony trwa w czasie, zmienia się szybciej lub wolniej, czyniąc to w zgodzie ze strukturą rzeczywistości, podlegając jej woli. Formy galaktyk, wiry powietrzne, kształty roślin, ruchy zwierząt, jak również życie ludzi realizują tę pierwotną wolę.

Taki fundament filozoficzny, który posiada powiązania ze światem naukowym, może być dobrym powodem do przemyślenia całokształtu sztuki sakralnej przyszłości. Czy w ogóle tu można mówić o sztuce sakralnej? Jeżeli zależy nam na utrzymaniu pierwiastka duchowego mogącego istnieć w zgodzie z wiedzą, uważam, że jak najbardziej można. Problemy naukowe, takie jak wcześniej omawiany zbiór liczb Mandelbrota, mają w sobie potencjał dla pojawienia się elementu wiary, który powstaje w momencie wyboru między zaprzestaniem dalszych dociekań z racji ograniczonych możliwości badawczych a ich kontynuowaniem. Owa kontynuacja wiąże się już z wyjściem poza domenę nauki i wkroczeniem na pole metafizyki. Ten moment wyboru jest pełniejszy o stopień naszej wiedzy o świecie.

Zgodnie z zamysłem Schopenhauera odkrycie idei Platońskiej (w zbiorze liczb Mandelbrota) wyrywa nas z mechanizmów woli natury. Myślę, że dzieje się to w czasie, kiedy zaczynamy rozumieć, że nasza osobista wola to tylko część mechanizmu przyrodniczego, przez co automatycznie możemy spojrzeć na siebie niejako z zewnątrz. Taki obraz intelektualny pozwala na chwilowe wyjście poza swój umysł, który przestaje należeć do tego świata poprzez swoje ciało, zaczyna obserwować go z innej perspektywy i uwalnia swoją własną, pozornie wolną, wolę z okowów egzystencji. Taką czystość umysłu znajdującą się u źródła powstania wszelkiej rzeczywistości można utrwalić za pomocą sztuki, tym samym wprowadzając do niej pierwiastek duchowy.

Można odnaleźć w tej myśli wiele odniesień do tematów o charakterze sakralnym, jak też zinterpretować ją przez pryzmat narracji religijnej. Oczywiście uczyniono to już wielokrotnie, ale za każdym razem, kiedy przychodziła potrzeba spopularyzowania w celu przekazania ludziom o różnej wrażliwości, zainteresowaniach, wartościach, wymagane było uproszczenie. Uproszczenie to nic innego jak powrót do mechanizmów natury, z których staraliśmy się wyzwolić. Wracając w objęcia woli samej w sobie, płyniemy z jej nurtem, zupełnie tego nieświadomi, przez co nie stawiamy oporu i pozbawiamy siebie możliwości poznania Prawdy.

Sztuka ma zdolność unikania uproszczeń, by zbliżyć się jak najbardziej do problemu wyzwolenia naszych umysłów z woli, która za sprawą nauki okazuje się sprowadzalna do poziomu instynktów. Dzięki nauce godność człowieka nie ucierpi, jeżeli ten zbliży się ponownie do przezwyciężenia samego siebie i spojrzenia na wszystko z zewnątrz. Pomóc w tym może sztuka sakralna nowego typu operująca formą uwspółcześnioną tak, by pozwolić na zawarcie w sobie naukowego rozumienia świata i człowieka. Sztuka sakralna powinna przede wszystkim budzić nadzieję na sens istnienia człowieka.

Osobiście sztukę sakralną wyobrażam sobie jako ślad ludzkiego pragnienia poznania dzieła Bożego, owo dążenie do prawdy uznając za modlitwę i rozmowę utwierdzającą mnie w wierze. Nie widzę w sztuce sakralnej roli narzędzia w prośbach niesionych do Boga. Myślę o Bogu przede wszystkim jako o Stwórcy, który docenia pragnienie poznania Jego dzieła, co znajduje swój wyraz w mojej koncepcji nowej sztuki sakralnej.

Krzysztof Sokolovski